AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə
fəlsəfə doktoru
Şairin yaradıcılığında milli istiqlal və milli dil məsələsi
Sovetlər
Birliyi dövründə (1920-1991) milli məsələ ilə bağlı əsas problemlərdən
biri də beynəlçiləçilik-mərkəçziçlik adı altında milli mədəniyyətin,
milil dilin, milli ədəbiyyatın , yaxud da bütövlükdə milli-mənəvi
dəyərlərimizin saxtalaşdırılması olmuşdu. Belə ki, sovet ideoloqları
kommunizm, sinfisiz cəmiyyət qurmaq şüarı ilə Azərbaycan xalqının
keçmişinə aid bötün mədəni-fəlsəfi irsini, o xümlədən mədəniyyətini,
ədəbiyyatın, tarixini və s. təftiş edərək müstəmləkəçilik maraqlarına
uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Şübhəsiz, bütün bunlar cavabsız qalmamış və
ayrı-ayrı dönəmlərdə milli ruhlu mütəfəkkirlərimiz Azərbaycan milli
ideyasının yaşadılması uğrunda mücadilə aparmışlar.
Xüsusilə,
1940-1950-ci illərdə hər hansı bir Azərbaycan mütəfəkkirinin milliliyə
azacıq meyilliliyi belə müstəmləkəçiliyə-mərkəzçiliyə qarşı çıxış kimi
qiymətləndirilirdi. Bu dövrdə milli mədəniyyət və dinlə bağlı irəli
sürülən əsas mülahizələrdə zərdüştilik Azərbaycanda fəlsəfi fikrin
rüşeymi kimi göstərildiyi halda, «Kitabi-Dədə Qorqud»a tarixi, fəlsəfi
və elmi ədəbiyyat kimi lazımi qiyməti verilmir, üstəlik feodalizmin
qalığı kimi tənqid olunurdu. Buna səbəb də, «Kitabi-Dədə Qorqud»un
«Avesta»dan fərqli olaraq, birmənalı şəkildə türk mədəni irsinə aid
olması idi. Bu baxımdan ziyalıların əksəriyyəti milli mədəniyyətə və
ədəbiyyata ya müraciət etmir, ya da yalnız tənqid yazmaqla məşğul
olurdular. Az-az mütəfəkkirlər isə özlərində cəsarət taparaq milli
mədəniyyət və milli özünəməxsusluğu önə çəkirdilər.
Fikrimizcə,
1950-ci illərdən başlayaraq milli mədəniyyət, milli dil, milli ədəbiyyat
yolunda çalışa, bir sözlə Azərbaycan millli ideyasını müdafiə edən
mütəfəkkirlərimizdən biri də Bəxtiyar Vahabzadə olmuşdur. Sovetlər
Birliyi dövründə B.Vahabzadənin yaradıcılığında Azərbaycan milli
ideyasına münasibət isə, iki istiqamətdə: 1) Azərbaycanın ikiyə
bölünməsi və işğalı; 2) milli dil ilə bağlı öz əksini tapmışdır.
İlk
olaraq Azərbaycanın bütövlüyü məsələsi adı altınja milli istiqlal
ideyasının ədəbiyyatda yaşadan Vahbazadə «Gülüstan» roeamasında Vətənin
iki yerə parçalanmasının siyasi-ideoloji səbəblərini göstərmişdir. O, bu
əsərini qələmə almaqla şimali Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsini bayram
kimi qeyd edənlərə tutarlı cavab vermişdir. O demək istəmişdir ki,
əslində o o zaman olduğu kimi, indii də hər iki Azərbaycan işğal
altındadır. Bununla da, artıq bu poemasında filosof şair Srvet
Rusiyasının əsarətinə qarşı ciddi etirazını ifadə etmişdir. Çünki o
vaxt da, indi də Azərbaycanı iki yerə bölunməsində farslar və ruslar
mühüm rol oynamışlardır:
Bir xalqı yarıya böldü qılınc tək.
Öz sivri ucuyla bu lələk qələm,
Dəldi sinəsini Azərbaycanın…
Kəsdilər səsini Azərbaycanın.
Bəs,
Azərbaycanın taleyi ilə bağlı hökm verənlər kimlər idilər? Cavab
aydındır: ruslar və farslar. Şair yazır ki, bunu Azərbaycan xalqı
bilməli və öz sözünü yenidən deməlidir:
Tərəflər kim idi? Hər ikisi yad.
Yadlarmı edəcək bu xalqa imdad?!
Qoy qalxsın ayağa ruhu Tomrisin.
Babəkin qılıncı parlasın yenə.
Onlar bu şərtlərə sözünü desin.
Vahabzadə
məsələni açıq şəkildə qoyaraq sual edirdi ki, bu yadları Vətənə kim
çağırmışdır? Əgər onlar çağırılmamış «qonaq»lardırsa Azərbaycanın
taleyini də həll edə bilməzlər. Azərbaycanın taleyini yalnız onun öz
oğulları, Oğuz xaqanın nəsili həll etməlidir. O, Oğuz xaqanın nəsli ki,
indi onu əsarət altında saxlayanlardan biri-fars onu «xər», digəri-rus
isə «baran» adlandırır. Bizə elə gəlir ki, artıq bu poemasında Vahabzadə
yalnız çar Rusiyasına deyil, Sovet Rusiyasının ağalığına da qarşı
çıxmışdır.
Qeyd edək ki, Vahabzadəki bu milli ruh, Vətənin
bütövlüyü rəmzi altında Azərbaycanda milli ideyasının yaşadılması digər
poema və şeirlərində də özünü büruzə vermişdi. Bu baxımdan Vahabzadənin
Azərbaycan-türk mütəfəkkiri Cəlil Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı»
əsərinə həsr etdiyi eyni adlı şeiri də ibrətamizdir. Bu şerində də o
göstərir ki, bir vaxtlar Azərbaycanı ərəblər işğal edib hansı vəziyyətə
salmışdılarsa, indi də Azərbaycanın durumu ondan fərqli deyildir.
Vahabzadə yazır:
Tapdandı anamın şərəfi, şanı,
Bizdən sərvət alıb söz gətirdilər.
Bu boyda ölkəni - Azərbaycanı
Bir ərəb qızına cehiz verdilər.
Doğrudan
da, ruslar-bolşeviklər Azərbaycanın şərəfini, şanını tapdalayaraq onun
sərəvətini Moskvaya daşıdılar, bütün bunların əvəzində isə quru söz -
«Bütün ölkələrin proletariatları birləşin!» gətirdilər. Bu şüara görə,
guya bütün millətlər eyni hüquqa və azadlıqlara malik idilər. Ancaq
keçmiş SSRİ dövründə şimali Azərbaycanın sərvəti Rusiyaya və başqa
sovet respublikalarına, Cənubi Azərbaycanın sərvəti isə Tehrana daşıdığı
halda, bunun müqabilində hər iki Azərbaycanın əldə etdiyi quru
«kommunizm» və «şah demokratiyası» utopiyaları omuşdur. Üstəlik, sovet
və pəhləvi rejiminin apardığı siyasət nəticəsində cənubdakı
azərbaycanlılar qardaşına «bəradər», anasına «madər», şimaldakı
azərbaycanlılar isə uyğun olaraq «brat» və «mama» demişlər. Çox
təəssüflər olsun ki, bunun izləri bu gün də qalmaqdadır. Bu mənada
Vahabazadə ilə yüz faiz razılaşırıq ki, bütün bunlar nağıl deyil
tarxdir:
Bunlar nağıl deyil, tarixdir, ancaq
Tarixin hökmünə, könül yaxşı bax!
Gəl bilək, insanmı, zamanmı haqsız
Gah ona, gah buna biz yamaq olduq.
Kiçik komamızı qoyub çıraqsız,
Özgənin qəsrində biz çıraq olduq.
Maraqlıdır
ki, Vahabzadə yalnız Azərbaycanı işğal altında saxlayan Mərkəzi və onun
ideoloqlarına deyil, Sovet Rusiyasının Azərbaycandakı əlaltılarını da
tənqid hədəfi kimi götürür, onları «ölü canlar» adlındırırdı. Çünki bu
«ölü canlar» Azərbaycanın milli maraqlarını müdafiə etməkdənsə Mərkəzə
yaltaqlıq edir, üstəlik millətin mənafeyini, qeyrətini və namusunu
müdafiə edənləri satırdılar. Vahabzadə yazır:
Mən düşmənəm, düşmənəm belə «ölü canlara»,
Gündən qaçıb həmişə kölgə axtaranlara…
Onlar ortada yeyib, qıraqdasa gəzdilər,
Namusu xərcləməkdən onlar çəkinməzdilər.
Vahabzadə
hesab edirdi ki, bu cür «ölü canlar» diri ikən, sağ ikən ölüdürlər.
Çünki belələrinin heç bir məsələdə mövqeyi bəlli deyildir. Çox güman ki,
Vahabzadəni bu cür yazmağa sövq edən 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda
ana dilinin dövlət dili olması, eləcə də əlifbanın və məktəblərin
milililəşdirilməsi, ilə bağlı gedən müzakirələr idi. Həmin müzakirələr
zamanı isə, bəzi Azərbaycan rəhəbərləri və ziyalıları ikiüzlü mövqe
nümayiş etdirərək, Vahabzadənin təbrincə desək, «orta yol tutub nə «hə»,
nə də «yox» dedilər». Milli maraqların müdafiəsinin zəruri olduğu bir
vaxtda Vahabzadə üzünü «ölü canlar»a tutaraq deyirdi ki, sakitcə bir
otaqda lal kimi durmaqdansa, qayların başında düşmənlə qartal kimi
döyüşmək lazımdır. Çünki hər hansı bir millət öz haqları uğrunda
mübarizə aparmırsa, artıq bu yaşamaq deyil, sürünmək deməkdir. Görünür,
bunu nəzərə alaraq Vahabzadə yazırdı:
Bir rəngi yox, göylərin min rəngini sevirəm.
Bir gülü yox, güllərin çələngini sevirəm.
Mən çıxmağa təpə yox, uca dağ istəyirəm;
Həyatı həyat kimi yaşamaq istəyirəm,
Yaşamaq istəyirəm.
Bu
həyatı həyat kimi yaşamaq istəyən yalnız Vahabzadənin deyil, bir
millətin Azərbaycan türklərinin arzusu və ümidi idi. Çünki Azərbaycanı
işğal etdikdən sonra sox keçmədi ki, Sovet Rusiyası yalnız Azərbaycanın
var-dövlətinə, sərvətinə deyil, milli-mənəvi dəyərlərinə də əl uzatdı.
Böyük bir tarixi və mədəniyyəti olan milləti assimilyasiya etmək üçün
bütün vasitələrdən istifadə etdi. Belə ki, proletar mədəniyyəti adı
altında Dədə Qorquddan, kommunizm dini adı ilə islam dinindən,
siniflərin tarixi adı ilə milli tarixdən, sovet milləti adı ilə türk
mənsubiyyətindən, Leninin dilində danışmalıyıq deyə Azərbaycan türk
dilindən məhrum etməyə çalışdı. Bizə elə gəlir ki, Vahabzadənin bütün
bunlara etiraz olaraq qələmə aldığı şeirlərindən biri də «Azərbaycan
oğluyam»dır. Adından da göründüyü kimi, şair bu şeirində milli
özünəməzxsusluqları - milli tarixi, milli mənsubiyyəti, milil
mədəniyyəti, milli adət-ənənələri və s. irəli çəkmişdi. O, xüsusilə
milli tarixə işarə edərək yazır:
Azərbaycan oğluyam,
Min ildir öz adımın
Keşiyində durmuşam,
Silahım olmayanda
Nifrətimi barıttək
Qəlbimə doldurmuşam…
Hünər göstərməyincə
Adsız yaşamışam mən.
Dədəm Qorqud ad verdi
Mənə öz hünərindən.
Vahabzadə
«Hörümçək tor bağladı» şeirində də milli tarixin danılmasına qarşı
çıxaraq, Azərbaycan-türk millətinin uydurma tarixini yazanlara və burada
milli kimliyimizi saxtalaşdıranlara etiraz etmişdi. Çünki həmin dövrdə
üç cildlik «Azərbaycan tarixi»ni qələm alanlar iddia edirdilər ki,
azərbaycanlılar milliyyətcə türk deyil, yalnız türklərin-səlcuqların
11-12-ci əsrlərdə Azərbaycana yürüşlərindən sonra türk dilində danışan
irandilli, yaxud da qafqazdilil bir xalqdır. Vahabzadə isə milli tarixin
bu cür yazılmasına və azərbaycanlıların türk kimliyinə danılmasına
cavab olaraq yazırdı:
Uydurma tarix bizi anamızdan ayrıb
Yad anadan alınmış bələkdə qundaqladı,
Təməlimiz laxladı.
Bu xalqın tarixini düz bildirən, düz yazan
Tarix kitablarında hörümçək tor bağladı.
Milli
dil məsələsinə gəlincə, Vahabzadənin bu dvördə qələmə aldığı «Latın
dili» poeması, «Ana dili» şeiri və başqa əsərləri Azərbaycan-türk
dilinin qorunması və yaşadılması yolunda atılmış çox mühüm addımlar
olmuşdur. Xüsusilə, SSRİ rəhbərləri və ideoloqlarının türk dilini
Azərbaycan dili ilə əvəz etdikdən sonra, daha çox onun statusunu aşağı
salmaları, bunun əvəzində rus dilini az qala dövlət dili elan etməyə
çalışmaları Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrində əks-sədasız
ötüşməmişdir. O, bu xür əsərlər yazmaqla SSRİ rəhbərlərinin və
ideoloqlarının nəzərinə çatdırırdı ki, hər hansı millətin anna dilinə
qarşı assimilyasiya yürütmək, onu məhv etmək deməkdir. Bu mənada
Azərbaycan xalqı üçün anna dilinin varlığı hər şeydən bnəmlidir.
Vahabzadə «Ana dili» şeirində yazırdı:
Bu dil, - bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır,
Bu dil, - bir-birimizlə əhdi-peymanımızdır.
Bu dil, - tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi .
Bu dil, - əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə edək.
Maraqlıdır
ki, Vahabzadə bu şeirində «Azərbaycan dili» sözündən istifadə
etməmişdir. Fikrimizcə, bununla da şair-mütəfəkir «Ana dili» dedikdə,
dolayısıyla Azərbaycan türk dilinin nəzərdə tutmuşdur. Çünki bu dilin
adı 1937-ci ildə dəyişdirilib «Azərbaycan dili» adlanıdırılsa da,
əslində onun ruhu, mahiyyəti, məzmunu və mənası türk dili olaraq
qalırdı. Bunu, Vahabzadənin aşağıdakı sətirləri də ifadə edir:
Ana dilim, səndədir xalqın əqli, hikməti,
Ərəb oğlu Məcnunun dərdi səndə dil açmış.
Ürəklərə yol açan Füzulinin sənəti,
Ey dilim, qüdrətinlə dünyalara yol açmış.
Səndə mənim xalqımın qəhrəmanlıqla dolu
Tarixi varaqlanır
Səndə neçə minillik mənim mədəniyyətim,
Şan-şöhrətim saxlanır.
Mənim adım, sanımsan,
Namusum, vicdanımsan.
Vahabzadə
«Ana dili»nin əhəmiyyətini göstərmək üçün onu da qeyd edirdi ki,
milləti bir millət kimi ifadə edən, onu digər millətlər içərisində
tanıtdıran onun dilidir. Əgər bir millətin «ana dili» yoxdursa, o millət
də deməli yoxdur. Bu baxımdan hesab edirik ki, Vahabzadə bu şeirini Ana
Qanunda dövlət dili statusunda olmasına baxmayaraq, rus dilindən sonra
ikinci dərəcəli dil kimi işlədilməsinə etiraz olaraq yazmışdı:
Bu dil, - tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil, əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimz tək
Qoruyub nəsillərə biz də hədiyyə verək.
Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən,
Bunu iftixar bilən
Modalı ədabazlar
Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar.
Qoy bunlar mənim olsun.
Ancaq Vətən çörəyi, bir də ana ürəyi,
Sizlərə qənim olsun.
Vahabzadə
bu gün olduğu kimi, o vaxtlar ana dilinə yuxarıdan aşağı baxan, bu
mənada 5-6 dil bildiyi halda doğma dilini doğru-dürüst bilməyənləri
tənqid atəşinə tutmuşdu. Bizə elə gəlir ki, bu zaman Vahabzadə yalnız
«ana dili»nə xor baxanlara deyil, eyni zamanda onu ikinci dərəcəli dil
olaraq görmək istəyən Sovet rəhbərliyini və onun ideoloqalrını da hədəf
almışdı. Əslində sovet rəhbərlərini və ideoloqlarına cavab vermək üçün,
«ana dili»nə xor baxanları tənqid hədəfi seçilməsi bir vasitə idi.
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий