Azərbaycan türkçülüyü ideyası

Azərbaycan türkçülüyü ideyası - VI

13.06.2012, 11:17

AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə
fəlsəfə doktoru
Şeyx Cəmaləddin Əfqani: islamçılıqdan türkçülüyə gedən yol Orta əsrlərdə, xüsusilə XIV-XVIII əsrlərdə müsəlmanların get-gedə mənəvi baxımdan deyil, daha çox zahirən islama bağlılığının önə çıxması türk mütəfəkkirlərini, o cümlədən Cənubi Azərbaycandan olan böyük şəxsiyyət, filosof Şeyx Cəmaləddin Əfqanini (1839-1897) ciddi şəkildə narahat etmişdir. Bu baxımdan o, islamda islahatların aparılması, daha doğrusu islama olunmuş əlavələrlə bağlı müzakirələrin aparılması təklifi ilə çıxış etmişdir. Eyni zamanda türk mütəfəkkirləri arasında ilk dəfə, Əfqani islamın əsil mahiyyətindən uzaqlaşmaya ciddi şəkildə etiraz etmiş və ən əsası islamda formal, zahiri qaydalara əməl edilməsindən daha çox, mənəvi məsələlərə bağlılığın vacibliyini irəli sürmüşdür.

İslamçılığın siyasi-fəlsəfi təlim kimi konsepsiyasını yaradan və bu mənada «panislamizm»in banisi hesab olunan Ş.C.Əfqani öz xələflərinə deyirdi ki, nəhəng bir vücud olan islam başını İstanbulda yerə qoyub, qolları isə Şimali Afrika, Krım və Orenburq üzərindən Çinə uzadıb, ayaqları isə bütün Qərbi Asiya boyunca dolaşır. Belə bir vəziyyətdə olan islam dünyasının xilası müsəlmanların ilkin islamı mənimsəmək və əməl etməklə yanaşı, milli mədəniyyətlərinə sahib çıxmaları, həmçinin milli varlıqlarını qoruyub saxlamalarıdır. Əfqani islam dünyasının yaşaya bilməsini, inkişafını, müsəlman millətlərinin şüurlu milliyyətçi olmaları və milliyyətləri daxilində tərəqqi etmələri ilə bağlı görmüşdü.
Həmin dövrdə Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən Əhməd Ağaoğlu da qeyd edirdi ki, islamın və Quranın özündə «İttihadi-islam»ın inkişafı üçün əlverişli zəmin olmasına baxmayaraq, o yalnız Ş.C.Əfqaninin ideyaları sayəsində meydana çıxmışdı. Belə ki, Əfqani müsəlman xalqlarını ilkin islama qayıtmağa, ləyaqətsiz hökmdarlara qarşı açıq mübarizəyə qoşulmağa çağırırdı. Eyni zamanda o, ikiüzlü ruhaniləri amansızcasına tənqid edir, onların «boş dialektika və sxolastikasını» məsxərəyə qoyur, onların riyakarlığına və həyasızlığına gülürdü. O, öz mühakimə və mülahizələrini Qurandan gətirilən iqtibaslarla, müsəlman tarixinə aid misallar və əfsanələrlə əsaslandırırdı. Onun bütün gücü də məhz belə «uyğunlaşmaq» bacarığında idi. Bütün ölkələrin müsəlmanları onun səsində nə isə tanış, eyni zamanda yeni çalarlar hiss edirdilər. Əfqaninin bu ideyalarını müsbət dəyərləndirən Ə.Ağaoğlunun fikrincə, Şərqdə nümunəvi ictimai xadim olan bu şəxs, eyni zamanda özünün gələcək davamçılarının fəaliyyəti üçün proqram tərtib etmiş və bu davamçıların inkişaf etdirməli olduqları ideyaları göstərmişdir.
Ümumiyyətlə, Ş.C.Əfqaninin yaradıcılığında din və millət bir-birinə ziddiyyət yox, əksinə bərabərlik təşkil edir. İslam əsasında dini birliyi vacib saymaqla yanaşı, Əfqani hesab edirdi ki, hər bir müsəlman milləti öz tərəqqisinə nail olmaq istəyirsə, ilk növbədə özünü tanımalı, soyuna, kökünə bağlanmalı, dilinə sarınmalıdır. Onun fikrincə, orta əsrlərin ilk çağlarında türklərin və başqa millətlərin həyatına daxil olan islam heç vaxt müsəlman millətlərinin tərəqqisinə əngəl olmamışdır. Lakin zaman keçdikcə despotizm islamı dünyəvi elmlərə qarşı qoymuş və islamla demokratik ideyalar arasında ziddiyyət yaratmışdır. İslama edilmiş əlavələrin müsəlman xalqlarının probleminə çevrildiyini görən Əfqanin fikrincə, bundan çıxış yolu islamda islahatların aparılmasıdır: «Dini hərəkatda məqsədimiz islam dinini islah etmək olduğu məlumdur. Dini islahın mənası Rəsulallah gətirməyən bir şeyi dinə artırmaq, yainki islam qaydalarını batırmaq deyil, bəlkə Rəsulallah gətirmiş dinə sonradan və sonrakı adamlar tərəfindən əlavə olunan şeyləri götürüb də dini əsri-səadətdəki rövşənə salmaq deməkdir. Bunu isə çətin yollar ilə deyil, bəlkə vəz, nəsihət, mətbuat ilə ümumi müsəlmanlara anladıb islam əmrlərini də mənasız şeylərdə deyil, bəlkə din və dünya üçün lazım olacaq və istiqballarında fayda görüləcək şeylərlə etmək gərəkdir».
İslam dininə zülmə və ədalətsizliyə qarşı dura bilən yeganə ideologiya kimi baxan C.Əfqani M.F.Axundzadədən fərqli olaraq bu dinin əsasların tənqid etməkdən çəkinmiş və onu yüksəlişin həqiqi zəmanətverici kimi göstərmişdir: «Əgər müsəlmanlardan bir adam desə ki, mənim dinim bütün bu elmlərə ziddir, onda o öz dininə qarşı çıxmış olur. İnsanın ilk tərbiyəsi onun dini tərbiyəsidir, fəlsəfi dünyagörüşü sonra yaranır». İslamın əsas kitabı olan Quran da tamamilə azadlıq, bərabərlik və ədalət prinsipinə əsaslanır, bütün müsəlmanları tərəqqiyə çağırır. Quranın mahiyyətini düzgün başa düşmək və ona əməl etmək isə islam dünyasının nicat yoludur.
Ş.C.Əfqani «Renana cavab» məqaləsində islam və Qərb demokratiyası məsələlərinə münasibətini bildirmişdi. Onun fikrinə görə, Avropa alimi E.Renanın islamın dünyəvi elmlərin inkişafına əngəl olması fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki islam və Qərbin mütərəqqi ideyaları sanki bir-birini tamamlayır. O yazır: «Quranın həqiqi ruhu azadlıqdır və həm də müasir fikirlərə uyğun gəlir. İndiki nizam-intizamsızlığın islam qanunlarına qətiyyən dəxli yoxdur. Bunlar nadan və cahil təfsirçilərin islama etdikləri əlavələrdir. Tarixi təkamül və inkişaf onların bu səhvini islah edəcək. Demək, bir müsəlman ziyalısı və alimi Avropa demokratik məfkurəsinə tamam aşina olsa, o, Quranın təlimlərinə əsaslanaraq xalqı müasir mütərəqqi demokratik məfkurələrlə tanış edə bilər».
Bu məqalədə açıq şəkildə hiss olunur ki, Əfqani də M.F.Axundzadə kimi islamda islahatların aparılmasının tərəfdarıdır. Ancaq M.F.Axundzadədən fərqli olaraq C.Əfqani məsələni radikal şəkildə qoymur və ümumiyyətlə, islamın islahatlar yolunda əngəl olması fikrini rədd edir. Onun fikrincə, islahatları ilk növbədə xristianların nail olduğu «yasaq edilmiş fəlsəfənin və elmi metodların» öyrənilməsindən, bir sözlə elmi həqiqətin aşkar edilməsindən başlamaq lazımdır. Ən əsası Axundzadədən fərqli olaraq Əfqaniyə görə islahatlar islamın mahiyyəti, ilkin mənşəyi ilə bağlı deyil, sonralar bu dinə olunmuş əlavələrlə əlaqədar aparılmalıdır.
Bununla yanaşı M.F.Axundzadə kimi Ş.C.Əfqani də hesab edirdi ki, dinlə fəlsəfə arasında barışmaz ziddiyyət mövcuddur: «Dinlər hansı adı daşıyırlarsa daşısınlar, hamısı bir-birinə bənzəyir. Bu dinlərlə fəlsəfə arasında heç bir anlaşma və barışıq mümkün deyildir. Din insana inam və inanc təlqin edir. Halbuki fəlsəfə insanı tamamilə və qismən dindən uzaqlaşdırır». Hətta o qeyd edir ki, vaxtilə xristianlıq Avropa xalqları üzərində təsirli olduğu dövrdə elm və fəlsəfəni kölgədə qoymuş, onu aradan qaldırmışdır; eyni aqibəti islam ölkələri də yaşamışdır. Ancaq zaman keçdikcə xristianlar islahatlar apararaq elm və fəlsəfəni yüksəyə qaldıra bilsələr də, islam ölkələri hələlik bu məsələdə çətinlik çəkirlər. Hər bir ölkədə din üstün olduğu zaman fəlsəfəni, fəlsəfə isə üstün olduğu zaman dini aradan qaldırmaq istəmişdir. Əfqani yazır: «Bəşəriyyət durduqca məzhəb ilə vicdan azadlığı, din ilə fəlsəfə arasındakı mübarizə bitməyəcəkdir. Bu kəskin mübarizədə vicdan azadlığının qalib gələ bilməyəcəyindən ehtiyat edirəm. Çünki böyük həqiqət xalqın xoşuna gəlmir və həqiqət haqqındakı biliklər yalnız bir qism seçilmiş zəkalar tərəfindən anlaşılır. Çünki elm nə qədər faydalı olursa-olsun, insanlığı tamamilə təmin etməməkdədir. İnsanlıq ideala sığınır, filosof və alimlərin görmədikləri və şərh etmədikləri uzaq və qaranlıq yerlərdə faydalı olmağı sevir». Qeyd etmək lazımdır ki, Əfqaninin din və fəlsəfə haqqında söylədikləri tamamilə həqiqətə uyğundur. Doğrudan da fəlsəfənin, elmin aciz olduğu yerdə din önə keçir və bir çox hallarda cəmiyyət üçün xoşagəlməz durumun yaranmasına səbəb olur.
C.Əfqani İstanbul həbsxanasından iranlı məsləkdaşlarına yazdığı sonuncu məktubda sağlığında əkdiyi toxumların çürüyüb cücərmədiyini desə də, ancaq ümid bəsləyirdi ki, bir gün əkdiyi toxumların bəhrəsi olacaqdır. O haqlı olaraq yazırdı ki, cəmiyyətin inkişafı üçün hər bir millətin daxilində faydalı elmləri yayan ziyalılar, cəmiyyət üçün xeyirli fənnləri təsis edən yaradıcı alimlər, insan hüququnu mühafizə edən siyasi xadimlər, fəzilətin və ədalətin keşikçiləri olan qanunşünaslar, lətif və şairanə kəlamlarlı ilə «yatmışları» oyadan və xalqın xarakterini möhkəmləndirən ədiblər və şairlər, öz sənətlərini elmi əsaslar üzrə inkişaf etdirən sənayeçilər, torpağını əkinçilik üsulu əsasında əkib-becərən əkinçilər, iqtisadiyyat qanunları əsasında millətin ticarət yollarını arayıb tapan tacirlər təbəqəsi olmalıdır. O, daha sonra qeyd edir ki, hər hansı bir millətdə bu təbəqələr mövcud olmasa, o millətin fərdləri arasında məişət və həyati əhəmiyyətli əlaqələr get-gedə qırılar və millət məhv olar.
Bizə elə gəlir ki, XIX əsrin sonlarına doğru islamçılıqdan türkçülüyə-türk birliyinə gedən yolda da Ş.C.Əfqani mühüm rol oynamışdır. Burada yalnız onu qeyd edə bilərik ki, Əfqani islamlığın və müsəlmanlığın milliyyət deyil, «ümmətçilik» ifadə etdiyini irəli sürərək milliyyəti də qabartmağa çalışmışdır. Onun fikrincə, milliyyət isə din üzərində deyil, dil və mədəniyyət birliyi üzərində qurulur, bu mənada milli diriliyin təməlini milli mədəniyyətin ünsürləri təşkil edir. Bir sözlə, onun fəlsəfəsində din, dil, mədəniyyət və s. amillər bir yerdə milli vəhdəti təşkil edir. Bu mənada Y.Akçuraoğlunqun da qeyd etdiyi kimi, Əfqani yalnız böyük bir müsəlman deyil, həm də böyük bir türkçüdür.
Fikrimizcə, bir sıra Azərbaycan türk aydınlarının formalaşmasında Ş.C.Əfqaninin rolu danılmazdır. Xüsusilə, M.Ə.Rəsulzadə 1911-1913-cü illərdə Ş.C.Əfqaninin yazılarının təsiri altında türkçülük hərəkatına qoşulmuş və Azərbaycanda bu ideyanın əsas ideoloqu olmuşdur. Mühacir Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən Mirzə Bala Məmmədzadə, Hüseyn Baykara və başqaları yazırlar ki, Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi M.Ə.Rəsulzadə də islamiyyətin və müsəlmanlığın milliyyət deyil, «ümmətçilik» ifadə etdiyini, milliyyətin isə din üzərində deyil, dil və mədəniyyət birliyi üzərində qurulduğunu və bu milli diriliyin təməlini təşkil edən milli mədəniyyətin ünsürlərini izah edərək milli hərəkatın ictimai fəlsəfəsini yaratmışdır.