20-ci
əsrin əvvəllərində milli liberalizmin Azərbaycanda ən tanınmış
nümayəndəsi olan Əlimərdan Topçubaşov nə Əhəməd bəy Ağaoğlunun «islam
millətçiliyi»ni, nə də Əli bəy Hüseynzadənin «osmanlı türkçülüyü»nü əsas
ideya kimi qəbul etmişdir. O, bu iki ideyanı ideallaşdırmaqdan yan
qaçaraq, daha çox diqqəti liberal-demokratik dəyərlərə, o cümlədən
Rusiya türklərinin birliyinə və onların milli məhəlli muxtariyyatına
yönlətmişdir. Bu baxımdan «Kaspi», «Həyat» və b. qəzetlərdə Rusiya
müsəlmanlarının-türklərinin hüquqlarını müdafiə edən Topçubaşovun
«Ümummilli haqq istəyi» layihəsində (1905) iştirakı da diqqəti cəlb
edir. Bu layihəyə görə, türklərə-müsəlmanlara da ruslarla eyni siyasi,
mədəni, dini hüquq verilməli, onlara aid bütün məhdudiyyətlər aradan
qaldırılmalıdır. Eyni zamanda layihədə Qafqazda yerli idarələrin
yaradılması və onların müstəqil olması, Qafqaz müsəlmanlarının şəxsiyyət
və ərazi toxunulmazlığı, türk dilində məktəblərin olması, fikir, söz,
mətbuat azadlığı verilməsi və s. tələb olunurdu.
Çar
Rusiyasının 1-ci çağırış Dövlət Dumasında «Müsəlman fraksiyası»nın
rəhbəri olan Ə.Topçubaşov 1905-1907-ci illərdə mövcud olmuş «Rusiya
Müsəlmanları İttifaqı» Partiyasının (Y.Akçuraoğlu yazır ki, bu qurumun
«Rusiya Müsəlmanları İttifaqı» adlanması, o zaman türk ellərinə ortaq
adın tapılmaması ilə bağlı olmuş və məcburiyyətdən «müsəlman» anlayışına
müraciət edilmişdir) yaranmasında fəal iştirak etməklə yanaşı, bu
siyasi təşkilatın nizamnaməsini, proqramını şəxsən hazırlamışdır.
Topçubaşov tərəfindən hazırlanan proqramda məhkəmə, siyasi məqsədlər,
fəhlə məsələləri, məhəlli muxtariyyət, dini qaydalar, maliyyə işləri,
dövlət quruluşu və s. öz əksini tapmışdır. Ə.Topçubaşovın hazırladığı və
qurultaya tədqim etdiyi bu proqramda açıq şəkildə yazılır ki,
«İttifaq»ın siyasi məqsədi Rusiya müsəlmanlarını əməli işdə
birləşdirməkdir. Rusiyanın dövlət quruluşunu Konstitusiyalı monraxiya
kimi görmək istəyən Topçubaşov yazır ki, bu idarə üsulunda vəkillər
monarxa nəzarət edərlər. Xalq vəkilləri isə, bir məclis - Dövlət Duması
olmaqla, ümumi, gizli, bərabərlik prinsipi ilə seçiləcək, müsəlmanların
vəkilləri əhalinin ümumi sayına mütənasib olacaqdır.
Əhalinin
sayına və ərazinin böyüklüyünə görə fərqlənən millətlərə məhəlli
muxtariyyət verilməsi müəddəasını irəli sürən Ə.Topçubaşov proqramın
34-35-ci maddələrində qeyd edir ki, vilayətə aid məsələlərin hamısı
məhəlli muxtariyyət idarələrinin səlahiyyətlərinə görə, vilayət
məclislərində müzakirə edildikdən sonra dövlətin icraiyyə orqanları
tərəfindən həyata keçirilməlidir. Vilayətdə hər hansı bir millət çoxluq
təşkil edərsə bu vilayətin idarələrində həmin millətin dili ümumi dil
olmalıdır. Rus dili isə ümumdövlət dili olmaq şərtilə mərkəzi
idarələrdə, dəniz və quru qoşunlarında işlədilməlidir. Proqramın 36-cı
maddəsində isə Topçubaşov yazır: «Bütün xalqlar mədəni, siyasi hüquq
baxımından bərabər olmaqla yanaşı, dövlətin əsas qanunları xalqların
hamısını mədəni hüquqlaral təmin etməlidir, yəni hər dildə və hər
məhəlli dialektdə danışmaq, məktəb, mədrəsələr inşa etmək, uşaqları
tərbiyə etmək, dil və ədəbiyyat cəmiyyətləri, müəssisələri yaratmaq
xüsuslarında millətlərin hər birinə tam azadlıq verilir».
Göründüyü kimi, Topçubaşov tərəfindən hazırlanan bu proqram daha çox
Rusiya türklərinin maraqlara uyğun milli demokratik səciyyə daşımış,
demək olar ki, panislamizm və pantürkizm ideyaları burada çox az yer
tapmışdır. H.Baykaraya görə, buna səbəb Ə.Topçubaşovun Ə.Ağaoğlu ilə
müqayisədə panislamizm ideyasına son dərəcədə bağlı olmaması idi. O
yazır: «Ə.Topçubaşovda Ə.Ağayevin geniş və dərin teosentrik panislamizmi
yox idi. Sanki o, belə bir ideyanın müvəffəqiyyətlə başa çatmayacağını
qabaqcadan hiss etmiş və analmışdı. Bu məqsədlə o, 1905-ci il
inqilabının gətirdiyi azadlıq nemətlərindən Azərbaycan xalqı üçün
əlindən gələn qədər daha çox pay qoparmaq istəyirdi».
H.Baykaranın fikrinə görə, bu baxımdan Ə.Topçubaşov Ə.Ağaoğlu və
Ə.Hüseynzaddəən fərqli olaraq, islamçılıq və türkçülük kimi «utopik
axınların heç birində iştirak etməmişdir. Dərin biliklə hüquqşünas və
siyasətçi olan Əlimərdan bəy həyatı boyu realist və uzaqgörən bir şəxs
kimi tanınmışdır. «Rusiya Müsəlmanları İttifaqı» türklərin tarixində ilk
dəfə birlik fikrini irəli sürmüşdür». Fikrimizcə, burada H.Baykaranın
qeyd etməsi ki, Ə.Topçubaşov ümumiyyətlə, islamçılıq və türkçülük
axınlarında iştirak etməmişdir, doğru deyildir. Sadəcə, Topçubaşov
Ağaoğlu və Hüseynzadə ilə müqayisədə daha çox realist mövqedən çıxış
edərək, milli ideyanı mücərrəd və ümumi mahiyyət daşıyan nə «islam
birliyi», nə də «Osmanlı türkçülüyü» olaraq qəbul etməmiş, onu daha çox
Rusiyanın əsarəti altında olan türk xalqlarının azadlıq hərəkatında və
bu hərəkatın əldə edəcəyi milli-mədəni muxtariyyətlər çərçivəsində
görmüşdür. Bu isə daha çox, liberal-demokratizmə əsaslanan milli baxış
idi. Bu baxımdan M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, Rusiya türkləri arasında
ilk dəfə milli-mədəni muxtariyyətdən və başqa hüquqlardan çıxış edən
Ə.Topçubaşov olmuşdur.
Y.Akçuraoğlunun fikrinə görə,
1905-1907-ci illərdən etibarən Quzey və Qafqaz türkləri arasında
qəbiləvi fərqlər azalaraq milli birlik fikrinə dayalı ciddi bir «milli
şüur» formalaşmağa başlamış və bu məsələ də ən mühüm rollaradn birini
Topçubaşov oynamışdır. O yazır: «1905-1907 hərəkatları, zahirən Rusiya
müsəlmanları adı altında yürüdülmüşdürsə də, həqiqətdə bu milli bir
hərəkat idi. Rusiyada türkləri, məzhəb baxımından ikiyə, sünni və şiə
qisimlərinə ayıran ixtilafın qaldırılmasına da bu zəmanə ciddi surətdə
çalışılmışdır. Bütün Rusiya müsəlmanlarının III konqresində, qəbul
olunan qərarlardan biri də bu idi: «Müxtəlif məzhəblər arasındakı
fərqlər önəmli deyildir. Bu fərqlər Rusiya müsəlmanlarının ruhani işləri
üçün ümumi bir müəssisənin vücuduna dini baxımdan bir maneə törədə
bilməz». Bu qərarı şiə məzhəbindən olan azərbaycanlı Əli Mərdan bəy
Topçubaşoğlu təklif etmiş, üzvləri arasında bir çox sünni və şiə
ruhanilər konqres isə bu təklifi «sünilik, şiəlik yoxdur, Yetsin
ixtilaf!» sədaları ilə və dəqiqələrcə sürən alqışlarla, səs birliyi ilə
qəbul etmişdir». M.B.Məmmədzadə də hesab edir ki, milli liberallar
dini-ruhani idarə birliyi bayrağı altında millətçi bir proqramın
tətbiqinə girişmişdi.
M.Ə.Rəsulzadə, H.Baykara, Y.Akçuraoğlu və
M.B.Məmmədzadənin mülahizələri də bir daha təsdiq edir ki, doğrudan da,
Topçubaşov «İttifaq»ın timsalında Rusiya türklərinin milli-mədəni
birliyinin yaranmasına inanmış və türk-müsəlman «ittifaqçı»ların bir
araya gəlməsini də milli bayram kimi qəbul etmişdir. Bunu, Topçubaşovun
«İttifaq»ın Nijni-Novqorodda Oka çayı üzərində keçirilən üçüncü
qurultayının sonundakı çıxışı da göstərir: «Mən bu günü heç vaxt
xatirəmdən çıxartmayacağam. Bu günün, bundan sonra Ümumrusiya
müsəlmanları üçün milli bayram günü olacağı şübhəsizdir. Biz türk
balaları, əslimiz bir, nəslimiz bir, dinimiz birdir. Günbatandan
gündoğana qədər bizim babalarımızın mülki idi. Babalarımız qəhrəman
millət olduqları halda, Qafqaz dağlarında, Krım bağlarında, Kazanın
çöllərində - ata və babalarımızın mülki olan öz vətənimizdə, öz
torpağımızda, öz ehtiyaclarımız barədə danışmağa ixtiyarımız qalmadı.
Şükürlər olsun Allaha ki, bu qədər çətinliklərə, zəhmətlərə baxmayaraq,
bu gün sular üzərində ürəklərimizi açıb, bir-birimizi üz-üzə görüb,
qucaqlaşıb, hal-əhval tutmağa müvəffəq olduq».
Fikrimizcə,
bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, Topçubaşov ümumi və utopik
xarakter daşıyan türkçülüyü (türk birliyini) və islamçılığı (islam
birliyini) idealaşdırmaqdansa, ilk növbədə konkret olaraq Rusiya
ərazisində məhkum həyat yaşayan müsəlman türklərinin milli birliyini
vacib saymışdır. O, bu zaman reallıqlardan çıxış edərək Rusiya türklərin
müəyyən məhəlli muxtariyyət və başqa azadlıqlara sahib olmasına
çalışmışdır. Bu baxımdan H.Baykara doğru qeyd edir ki, Ə.Topçubaşovun
rəhbəri olduğu «Rüsiya Müsəlmanları İttifaqı» partiyası əsarətdə yaşayan
türklərin liberal-demokratik burjua hərəkatıdır.
Əlbəttə,
milli ideologiyanın formalaşması məsələsini kompleks şəkildə götürsək,
bu zaman Ə.Ağaoğlu («islam millətçiliyi»), Ə.Hüseynzadə («osmanlı
türkçülüyü»), Ə.Topçubaşov (Rusiya müsəlmanlarının-türklərinin
milli-mədəni birliyi) və başqa milli ideoloqların siyasi-ideoloji və
milli-fəlsəfi fikirlərinədki oxşarlıqlarla yanaşı, ziddiyyətlərin də
tədqiq olunmasına zərurət var. Bu faktoru inkar etmədən hesab edirik ki,
bu milli ideoloqların Azərbaycan türk millətinin taleyi ilə bağlı irəli
sürdükləri ideyalar arasındakı fərqlər və ziddiyyətlər, bəzi mənfi
çalarlarına baxmayaraq, ümumilikdə milli ideologiyanın formalaşması
nəzər nöqtəsindən müsbət rol oynamışdır. Ə.Hüseynzadənin təbrincə desək,
eyni ideya uğrunda mübarizə aparan insanlar arasındakı fikir
ixtilafları, ziddiyyətlərin olması milli-dini birliyin pozulmasına
dəlalət edə bilməz. Əksinə fikir ixtilafları nəticəsində həqiqət
meydana çıxar və millət də əsil həqiqətin arxasınca gedər.
Bizə
elə gəlir ki, həmin dövrdə milli ideyaya yaxınlığı baxımından türkçülük
(Ə.Hüseynzadə və b.) və milli liberalizm cərəyanları (Ə.Topçubaşov və
b.) Azərbaycan türkçülüyü ideyasının yaranmasında daha mühüm rol
oynamışdır. Belə ki, türkçülər və milli liberallar milli özünməxsusluğa
daha çox diqqət yetirərək, Azərbaycan türklərinin bir millət kimi
formalaşmasına, milli kimliyni və mədəniyyətini dərk etməsinə
çalışdıqları halda, islamçılar və marksist-leninçilər beynləmiləlçilik
adı altında, əksər hallarda bunu islamiyyətin və sinfi mübarizənin
içərisində əritməyə cəhd göstərmişlər. Məhz marksizmin (sinfi mübarizə
birliyi) və islamçılığın («islam birliyi») milli konkretlikdən çox uzaq
olmasının nəticəsi idi ki, sonralar (1910-1920-ci illərdə) milli
sosial-demokrtalar (M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli, A.Kazımzadə və b.) və
milli islamçıların (Ə.Ağaoğlu və b.) xeyli bir qismi həmin ideyalardan
üz döndərərək türkçülük, o cümlədən Azərbaycan türkçülüyü (Ə.Topçubaşov,
M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli və b.), Türkiyə türkçülüyü ideyası
ətrafında (Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b.) toplaşdılar.
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий