AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə
fəlsəfə doktoru
Cəlil
Məmmədquluzadə: «Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həmişəki kimi çalış-vuruş,
çalış-vuruş nə var, nə var, mən millətin əlindən yapışacağam» 
20-ci
əsrin əvəllərində «Molla nəsrəddinçilər»in əsas siması olan Cəlil
Məmmədquluzadənin (1869-1932) də milli-türk Azərbaycan idey ası
uğrunda mübarizədə müəyyən əməyinin olması danılmazdır. Doğrudur,
Məmmədquluzadə Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə və başqaları ilə
müqayisədə Azərbaycan türkçülüyü ideyasına bir qədər fərqli yöndən
yanaşmış, xüsusilə islama münasibətdə tənqidi mövqe tutmuşdur.
Müsəlmanların geriliyinin əsas səbəblərindən biri kimi islamın adından
çıxış edən ruhanilər və din alimlərini görən C.Məmmədquluzadə hesab
edirdi ki, onlarla bir araya gəlib millətin inkişafına nail olmaq mümkün
deyildir. Bu baxımdan C.Məmmədquluzadə müsəlmanları islam və millət
əsasında birliyə çağıranları - Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b. tənqid
etmişdir. Onun fikrincə, «islam birliyi» adı ilə bəylə kəndli, varlı ilə
yoxsul birləşə bilməz. Bu mənada, o, «türk-islam birliyi» vəhdətini
qəbul etmir, daha çox milli və sinfi birliyi önə çəkirdi.
C.Məmmədquluzadənin
bu dövrdə milli-dini birlikdən çıxış edənlərlə razılaşmadığı əsas
məsələlərdən biri də dil birliyi ilə bağlı olmuşdur. Türk dilini
qorumağı, onu yaşatmağı ilk vacib məsələlərdən biri hesab etməklə
yanaşı, Məmmədquluzadə Ə.Hüseynzadənin, Ə.Kamalın və başqalarının
osmanlı türkcəsinin türklərin ortaq ədəbi dili ideyasına qarşı
çıxmışdır. Məmmədquluzadə «Molla Nəsirəddin» jurnalının ilk sayındaca
(1906) bəyan etmişdir ki, o «türk dili» dedikdə xalqın danışdığı dili
nəzərdə tutur: «Məni gərək bağışlayasınız, ey mənim türk qardaşlarım ki,
mən sizlə türkün açıq ana dili ilə danışıram». Deməli, C.Məmmədquluzadə
millətin canlı danışıq dilinin ədəbi dil olması tərəfdarı idi.
Bu
baxımdan C.Məmmədquluzadənin istər islamla bağlı tutduğu radikal
mövqeyi, istərsə də osmanlı dili və ədəbiyyatının Azərbaycan türkləri
arasında təbliğinin tənqidi və s. də onun marksist-leninçilərlə
yaxınlığı kimi izah olunur. Çünki həmin dövrdə marksist-leninçilərin
çarizmlə yanaşı, əsas mübarizə apardığı qüvvələr məhz islamçılar və
türkçülər olmuşdur. Bütün bunları nəzərə alaraq, sovet ədəbiyyatında
C.Məmmədquluzadə inqilabçı-demokrat kimi qələmə verilmiş və marksizmə
rəğbət göstərildiyi qeyd olunmuşdur.
Bu baxımdan onun 1905-ci
ildə bolşeviklərə aid bir qəzetdə «Binəsiblər», «Xeyir-dua» və s. kimi
məqalələri diqqəti daha çox cəlb edir. O, bu məqalələrində göstərir ki,
İranda olduğu kimi, Rusiyada da fəhlələr və kəndlilər istismar olunur.
Ancaq İrandan fərqli olaraq, Rusiyada fəhlələr və kəndlilər ayğa
qalxaraq, birləşərək onları istimar edənlərə qarşı çıxırlar.
Məmmədquluzadə İran fəhlələrinə tövsiyə edirdi ki, onlar da dini və
etnik mənsubiyyyəti bir kənara qoyaraq istimarçılara qarşı birləşsinlər.
O, yazırdı ki, İran fəhlələri Rusiyadakı öz yoldaşlarının yolu ilə
gedərək İran zalımları, xanları, mollaları, şahzadələri və sairləri
tərəifndən boyunlarına salnmış öoyunduruqdan azad olmaq istəsələr, «o
zaman onların Rusiyadkı yoldaşları, yadigar olaraq onlara öz bayrağını
və bu bayraqda yazılmış müqəddəs şüarını verərlər. Qoy məzlum, bədbəxt
İran zəhmətkeş xalqı bu şüarı oxusun: «Bütün ölkələrin proletarları
birləşin!». Qoy oxusunlar və birləşsinlər».
Bizə elə gəlir ki,
1900-1917-ci illərdə C.Məmmədquluzadə marksizmə meyil göstərsə də,
birmənalı şəkildə sol cəbhəyə keçməmiş, hətta sonralar, xüsusilə 1917-ci
il fevral burjua inqilabından sonra onun bir qanadı olan bolşevizmin
əsil mahiyyətini müəyyən dərəcədə anlayaraq milli-demokratizmə meyil
göstərmişdir. Belə ki, 1917-ci ildə yazdığı «Cümhuriyyət» məqaləsindəndə
o, xalq hakimiyyətinin - demokratik respublikanın prinsiplərini və
azadlıqlarını: etiqad, yığıncaq, birləşmək, çap etmək, danışmaq, siyasi
partiyalar yaratmaq, dil bir olub-həmtədbir olmaq göstərmişdi. O, yazır:
«Vətəndaşlar! Padşahlıq taxtından yıxılan Nikolayın zalım və xain
idarəsi dağılandan sonra Rusiya məmləkətində yaşayan millətləri və o
cümlədən də biz müsəlmanları məşğul edən tək bircə məsələdir.
Vətəndaşlar! Belə olan surətdə biz tək Avropa aləmindən və mətbuatından
az-çox xəbərdar olanların borcudur ki, qardaşlarını yoxlamaq babətdən…
onları bir yerə cəm edib, belə-belə məsələlərdən söhbət açsın, taki
bilməyənlər bilib, eşitməyənlər eşidib, dünyanın övzasından
(vəziyyətindən- F.Ə.) və əhvalından… xəbərdar olsunlar. Vətəndaşlar!
Cümhuriyyət, yəni latınca «respublika» elə bir hökumətə deyirlər ki,
orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır, necə
ki, məsələn, Firəngistan, İsveçrə və qeyriləri».
Hətta, o, bu
dövrdə milli-demokratik qüvvələrə meyil edərək yazırdı ki, bir insan
üçün vətən, dil və millət anlayışlarından kənar nicat yolu yoxdur. Onun
üçün, vətən Azərbaycan, dil və millət isə türk demək idi. Məsələn,
«Hənalı fitnəçilər» məqaləsində C.Məmmədquluzadə Azərbaycan xalqının
milli birliyi və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparan M.Ə.Rəsulzadəyə
üzünü tutaraq yazırdı: «İndi də Bakıda seçki məcəlləsi düşüb ortalığa və
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həmişəki kimi çalış-vuruş, çalış-vuruş nə var,
nə var, mən millətin əlindən yapışacağam. Çox əcəb, yapış, vuruş qəzet
yaz, nitq söylə, o şəhərə get, yenə yaz, yenə yaz, yenə danış, amma, -
bu işlərin iki nəticəsi var: biri budur ki, atalar demişkən «el üçün
ağlayanın gözü kor olar», nə qədər çalışrsan çalış, yenə axırda sənə
qalacaq haman yazmaq, yazmaq və hələ çox danışsan və ata və analarından
xəbəri olmyan müsəlman qardaşların arzusu yerinə yetsə - bəlkə
dustaqxanalarda millət yolunda çəkdiyin günləri yenə ziyarət etmək».
C.Məmmədquluzadə daha sonra sözlərinə belə davam edir: «İkinci nəticəsi
budur ki, indi sən, əzizim doğrudur ki, çalışırsan və bu çalışmaqdan da
söz yox millətə də az-çox mənfəət gətirirsən və özünə də şöhrət
qazanırsan, buna sözüm yox - amma burası var ki, sənin bu çalışmağın
mənə xoş gəlmir, səbəb budur ki, əvvala mənim məsləkimə ziddir (çünki
həqiqi millətçlik, həqiqi vətənpərvəprlik, həqiqi islamçılıq olan yerdə
yalançı islamçılığa, yalançı vətənpərvərliyə və yalançı millətçiliyə yer
qalmır - F.Ə.) və ikincisi mənim fitrətim ilə düz gəlmir ki, sən
millətçi olub şan və şöhrət qazanasan, mən də kənardan durub baxım».
C.Məmmədquluzadə
doğru olaraq qeyd edir ki, sözün həqiqi mənasında millətin arasından
M.Ə.Rəsulzadə kimi bir şəxsiyyət tapılıb milli ideoloqa çevrilirsə, gözü
götürməyənlər müxtəlif yollarla onu ləkələməyə çalışacaqlar.
C.Məmmədquluzadənin dili ilə desək: «Yox belə ola bilməz, mən səni
qoymaram məqsədinə çatasan, mən səni peşman elərəm, mən səni sındıraram,
mən səni yox elərəm və bundan da asan iş mənim üçün yoxdur, bir istəkan
su içməkdən asandır. Məhz lazımdır saqqalımı qaraldıb daxil olum
mollalar məclisinə və bir ovqat yalandan məsciddə görsənim və sonra
orada-burada səs buraxım ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə istəyir yeddi
cüzini çıxardıb atsın». Deməli, C.Məmmədquluzadə sonralar anlamışdır ki,
millətin nicatı onun öz əlindədir və bunu həyata keçirmək üçün millətin
həqiqi rəhbərə ehtiyacı var. Dövründə belə bir rəhbərin
M.Ə.Rəsulzadənin olmasına şübhə etməyən C.Məmmədquluzadə
müsəlmanları-türkləri onu ləkələməyə deyil, əksinə müdafiə etməyə
çağırmışdı.
C.Məmmədquluzadə 1917-ci ildə qələmə aldığı
«Azərbaycan» məqaləsində də açıq şəkildə ifadə etmişdir ki, Vətəninin
adı Azərbaycan, millətinin və dilinin adı isə türkdür:
- Dilim nə dilidir?
- Türk dilidir.
- Yəni vətənim haradır?
- Azərbaycan vilayətidir.
- Haradır Azərbaycan?
-
Azərbaycanın çox hissəsi İrandadır ki, mərkəzi ibarət olsun Təbriz
şəhərindən. Qalan hissələri də Gilandan tutmuş qədim Rusiya hökuməti ilə
Osmanlı hökuməti daxilindədir.
Fikrimizcə ki, milli-demokratik
ideyaya rəğbətin davamı olaraq o, «Anamın kitabı» (1920) pyesində də
həmvətənlərinə milli qürur, vətənpərvərlik hissi oyatmağa çalışmışdır.
Bu əsərində C.Məmmədquluzadə Azərbaycan türk ailəsində böyümüş üç
qardaşın Rusiya, İran və Osmanlı Türkiyəsi tərbiyəsi altında milli
köklərindən, milli adət-ənənələrindən, milli dilindən və s. uzaq
düşməsinin, yəni ruspərəst, iranpərəst və osmanlıpərəst olmalarının
səbəblərini göstərmişdir. Maraqlıdır ki, qardaşlar milli köklərindən
uzaq düşsələr də, çar senzoru onları min il yuxuda olan camaatı hökumət
əleyihnə birləşidirb, müstəqil Azərbaycan hökuməti əmələ gətirməkdə
şübhəli bilir. Əsərin sonunda Gülbaharın qardaşlarının Rusiya, İran və
Osmanlıya aid kitablarını yandıraraq, «anamın kitabı» - «milli kitabı»
saxlamasında milli özünüdərkə, müstəqil və milli Azərbaycan dövlətinin
qorunmasına bir çağrış var. Məhz milli-demokratik ideyaya bağlılğın
nəticəsi idi ki, Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan
sonra Vətənə dönən C.Məmmədquluzadə marksizm-leninzmin kommunizm
ideyasına bağlana bilməmişdir.
Комментарии
Отправить комментарий