AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə
fəlsəfə doktoru
«Azərbaycana
milliyyətçilik fikrini Əhməd Ağaoğlunun Fransadan, Əli bəy Hüseynzadə,
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İstanbuldan gətirdiyi düşüncəsi yanlış və
əsassızdır»
Azərbaycan
türkçülüyü ideyasını, milli azərbaycançılığı türk ideoloqları Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadədən sonra, Azərbaycan-türk
ictimai-siyasi və mədəni-fəlsəfi irsində yaşadan, bu mənada Azərbaycanın
istiqlal davası tarixində mühüm yer tutan mühacir aydınlarımızdan biri
də Hüseyn Baykaradır (1904-1984). 1927-ci ildən Türkiyədə mühacirət
həyatı yaşamağa məcbur olan H.Baykaranın «Azəri-Türk», «Odlu Yurd» və b.
qəzet-jurnallarda Azəbaycan xalqının mədəniyyəti, ədəbiyyati və onun
ziyalıları ilə bağlı elmi-publisistik məqalələri dərc edilmişdir.
Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına xüsusi yer verən H.Baykara yazırdı
ki, ona aid «Azərbaycan mədəniyyəti tarixi» ilə «Azərbaycan istiqlal
mübarizəsi tarixi» kitabları Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin
əlifbasıdır. Sonuncu kitabında Azərbaycanın istiqlal savaşı tarixi ilə
yanaşı, H.Baykara milli azadlıq hərəkatının siyasi-ideoloji,
siyasi-fəlsəfi mahiyyətini də göstərməyə çalışmışdır.
M.Ə.Rəsulzadə,
M.B.Məmmədzadə və başqa Azərbaycan-türk mütəfəkkirləri kimi H.Baykara
da əmindir ki, Azərbaycan milli azadlıq hərəkatının ilk rüşeymləri XIX
əsrin ilk «millətçiləri», yəni A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, H.Zərdabi
və başqaları tərəfindən ortaya atılmışdır. H.Baykaranın fikrinə görə,
Mirzə Fətəli və H.Zərdabinin o dövrdəki yazılarında, mübarizələrində
Azərbaycan üçün istədikləri bunlardır: «Azad siyasi bir həyat, xalq
demokratiyası, məhsul vasitələrinin inkişaf etdirilməsi, təbii
sərvətlərdən xalqın rifahı üçün geniş surətdə fayda təmin edilməsi…
Bütün bu nemətlərin xalq üçün əldə edilməsi tezisinin başında, onların
ən öndə gələn ideoloji arzuları «feodal monarxiya» rejimini zorla
devirmək istəyi vardır. Bu iş yerinə yetirilmədən o biri işlərin həyata
keçməycəyini daha çox Mirzə Fətəli başa düşmüş və anlamışdır».
Beləliklə, H.Baykaraya görə, «millət» anlamını ilk dəfə M.F.Axundzadə
işlətmiş, Azərbaycanda ilk millətçilik ruhunu H.Zərdabi «Əkinçi»də,
Ünsizadə qardaşları isə «Kəşkül» və «Ziya» qəzetlərində aşılamışdır.
Azərbaycan
xalqının milli şürundakı inkişafı göstərmək məqsədi ilə o qeyd edirdi
ki, Azərbaycan ziyalıları XIX əsrin birinci yarısında daha çox fars
dilində əsərlər yazdığı halda, həmin əsrin ikinci yarısında
vətənpərəvərlik duyğularının və millətçiliyin qüvvətlənməsi nəticəsində
elmi-ədəbi əsərlərini, artıq Azərbaycan türk dilində qələmə almışlar.
1890-cı illərdə çar Rusiyasının Azərbaycan türklərinin türk dilində
qəzet nəşrinə qadağa qoymasına baxmayaraq, artıq azəri türk cəmiyyəti
bir millət olaraq meydana çıxma şüuruna çatmışdır. H.Baykara yazır:
«Çünki miladdan öncə min illərə varan dövrdən bəri ata və babalarının
yaşadıqları bir torpaq parçası - «Vətən» vardı, bu torpaqda yaşayan və
zamanın axarı ilə inkişaf edən bir Azəri türk cəmiyyəti vardı. Üçüncü
ünsür, bu cəmiyyətin haqqını, iradəsini, varlığını, malını, canını
qoruyan, kültür və mədəniyyətini yaradan ziyalı liderləri idi. Onların
rəhbərliyi altında tarixin səhnəsinə çıxmaq və üzərlərinə düşən
«millət» rolunu oynamaq lazım gələcəkdi. Beləliklə, sözdə deyil, işdə
azadlıq uğrunda mübarizə aparmaq lazım gəlirdi». Bununla da, XX əsrin
əvvəllərində etnik birliyə malik Azərbaycan xalqı, coğrafi sərhədlərə
malik Azərbaycan ölkəsi və xalq, o cümlədən ziyalılar arasında
müstəqilliyə, azadlığa qovuşmaq şüuru olduğu halda, yalnız siyasi
hakimiyyət və azadlıq yox idi.
H.Baykara qeyd edirdi ki, siyasi
hakimiyyət və azadlıq uğrunda mübarizədə, 20-ci əsrin əvvəllərində
Azərbaycan-türk ziyalıları əsasən, üç: 1) islamçılıq və türkçülük
(Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b.); 2) liberal-demokratik (Ə.Topçubaşov
və b.); 3) və sosial-demokratik (marksizm) (M.Ə.Rəsulzadə və b.) cəbhədə
təmsil olunublar. O, ilk iki cərəyanı milli müxalifət adlandıraraq
hesab edirdi ki, sonralar (1910-cu illərdə) sosial-demokratlardan bir
çoxu, o cümlədən M.Ə.Rəsulzadə də milli-demokratik cəbhəyə keçmişdir.
Onun
fikrincə, həmin dövrdə «panislamist» Ə.Ağaoğlu geniş və dərin, teoretik
şəkildə «islam millətçiliyi»ni, «pantürkist» Ə.Hüseynzadə osmanlı
türkçülüyünü təbliğ etdiyi zaman, «liberalist» Ə.Topçubaşov «Rusiya
müsəlmanlarının birliyi» devizi altında, daha çox Azərbaycan türk
xalqının milli-mədəni muxtariyyəti üçün çalışmışdır. O yazır:
«Ə.Topçubaşovda Ə.Ağayevin geniş və dərin teosentrik panislamizmi yox
idi. Sanki o, belə bir ideyanın müvəffəqiyyətlə başa çatmayacağını
qabaqcadan hiss etmiş və anlamışdı. Bu məqsədlə o, 1905-ci il
inqilabının gətirdiyi azadlıq nemətlərindən Azərbaycan xalqı üçün
əlindən gələn qədər daha çox pay qoparmaq istəyirdi».
H.Baykaranın
fikrinə görə, bu baxımdan Ə.Topçubaşov Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadədən
fərqli olaraq, islamçılıq və türkçülük kimi «utopik axınların heç
birində iştirak etməmişdir. Dərin biliklə hüquqşünas və siyasətçi olan
Əlimərdan bəy həyatı boyu realist və uzaqgörən bir şəxs kimi
tanınmışdır. «Rusiya Müsəlmanları İttifaqı» türklərin tarixində ilk dəfə
birlik fikrini irəli sürmüşdür». Fikrimizcə, burada H.Baykaranın qeyd
etməsi ki, Ə.Topçubaşov ümumiyyətlə, islamçılıq və türkçülük
axınlarında iştirak etməmişdir, doğru deyildir. Sadəcə, Topçubaşov
Ağaoğlu və Hüseynzadə ilə müqayisədə daha çox realist mövqedən çıxış
edərək, milli ideyanı mücərrəd və ümumi mahiyyət daşıyan nə «islam
birliyi», nə də «Osmanlı türkçülüyü» olaraq qəbul etməmiş, onu daha çox
Rusiyanın əsarəti altında olan türk xalqlarının azadlıq hərəkatında və
bu hərəkatın əldə edəcəyi milli-mədəni muxtariyyətlər çərçivəsində
görmüşdür. Bu isə daha çox, liberal-demokratizmə əsaslanan milli baxış
idi.
Beləliklə, H.Baykara belə bir doğru qənaətə gəlir ki,
ümumilikdə 20-ci əsrin əvvəllərində milli ideologiya baxımından
mübahisələr «avropalaşmaq, türkləşmək və islamlaşmaq» ətrafında getmiş
və bu mübahisələrin ətrafında Azərbaycan türklərinin milli azadlıq
hərəkatı dayanmışdır.
H.Baykaranın fikrincə, Qafqaz
müsəlmanlarını «ümmətçilik»dən «millətçiliy»ə yönəldən, onları
«türkçülük-millətçilik», «Azərbaycan» ideyası ətrafında birləşdirən və
«Açıq söz» qəzetində bunu təbliğ edən «Müsavat»ın lideri M.Ə.Rəsulzadə
olmuşdur. O qeyd edir ki, ilk dövrlərdə sosial-demokratlarla eyni
cəbhədə çalışmış M.Ə.Rəsulzadə 1911-1913-cü illərdə Ş.C.Əfqaninin
yazılarının təsiri altında türkçülük hərəkatına qoşulmuş və Azərbaycanda
bu ideyanın əsas ideoloqu olmuşdur: «M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan
istiqlalının elanında və Azərbaycan dövlətinin yaradılmasında xidmətləri
əvəzsizdir».
H.Baykara yazır ki, «Müsavat» və Bitərəf demokratik
qrup öncə milli ərazi və milli muxtariyyət tərəfdarı olsalar da, 1-ci
və 2-ci rus inqilablarının gedişi, Qfaqaz hadisələri onları özlərinin
öncədən «uzaq məqsəd» olaraq planlaşdırdıqları Azərbaycan istiqlalı
yoluna sürkləmişdi: «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində
«Azərbaycan istiqlalına» nə rast gəlinmiş, nə də baş verən siyasi hadisə
olmuşdur. Azərbaycan xalqının ruhundan doğan bu istiqlal hadisəsi
tarixin axarı içində öz yerini tapmışdır».
H.Baykaraya görə,
siyasi türkçülərlə yanaşı, Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatında
romantizim (H.Cavid, M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq və b.) və realist
(C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, M.Ə.Sabir, F.B.Köçərli və b.) ədəbi
məktəbin nümayəndələri də mühüm rol oynamışlar: «Azərbaycan türklərinin
milli azadlıq, mütərəqqi mədəniyyət mücadiləsində bu romantik ədib və
şairlər xalqın arzularını, ideyalarını və bu ideyaları gerçəkləşdirmək,
həyata keçirmək üçün səy edən, hətta həyatlarını qurban verən millət
qəhrəmanlarını bədii əsərlərində dilə gətirib, xalqı ruhlandıraraq
onlara milli azadlıq mübarizələrini həyata keçirmək üçün rəhbərlik
etmişdilər. Azərbaycanda romantizm cərəyanı ilə yanaşı çox qüvvəli,
realist və Azərbaycan xalqının coğrafi çevrəsindən xarici aləmə köçmək
həvəsi göstərmədən, öz kökü üzərində tarixi keçmişi və ənənələrilə
qaynaşaraq öz milli azadlıq və mütərəqqi mədəniyyət məsələlərini həll
etməkdə böyük səy göstərən, düha dərəcəsində enerji və qabiliyyətə sahib
ədib, şair və yazarların təmsil etdikləri realist ədəbi məktəbi vardı».
H.Baykara
onu da doğru qeyd edir ki, ancaq milli romantizmin nümayəndələri
Azərbaycan türklərinin təkcə mütərəqqi elmə yiyələnməsi və onu
mənimsəməsi ilə kifayətlənməmişlər: «Azərbaycan türklərinin hüquqlarına,
hürriyyət və istiqlaliyyətlərinə qovuşması üçün mücadiləyə də
səsləmişlər». Başqa sözlə, onlar Azərbaycan türklərinin milli azadlıq,
mütərəqqi mədəniyyət mücadiləsində xalqın arzularını, ideyalarını və bu
ideyaları gerçəkləşdirməyə çalışan millət qəhrəmanlarını tərənnüm
etmişlər. Bu baxımdan H.Baykaranın realistlər və romantiklər arasında
apardığı müqayisə də maraqlıdır: «Romantiklər cəmiyyətin yaralarını
sağaltmağa çalışırdılar. Realistlər isə cəmiyyətin yarasına
doğrudan-doğruya neştəri batırır və axan irini təmizləyərək cəmiyyətin
yaralarını sağaltmağa çalışırdlar».
Bununla da, H.Baykara bir
sıra əsərlərində sübut etməyə çalışmışdır ki, milli azadlıq hərəkatı
Azərbaycanın daxilində baş qaldırmışdır. Çünki əvvəllər də, hazırda da
xalqa bəzən yanlış bir fikir təlqin edilir ki, Azərbaycana millətçilik,
türkçülük və bu kimi milli ideyalar kənardan-xaricdən gətirilmişdir.
Bu, qətiyyən doğru deyil. Milli ideyaların beşiyi Azərbaycan xalqı,
Azərbaycan türkləri özü olmuşdur. Bu baxımdan milli ideologiyanın
başlıca qaynağı Azərbaycan türklərinə məxsus milli mənəvi dəyərlər
olmuşdur. Milli mənəvi dəyərlərin ideyalar şəklində formalaşması isə
birdən-birə baş verməmişdi, o təkamül nəticəsində, tarixi şəraitə
uyğun olaraq ortaya çıxmış və formalaşmışdır. H.Baykara yazır:
«Azərbaycana milliyyətçilik fikrini Əhməd Ağaoğlu Fransadan, Əli bəy
Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İstanbuldan gətirdiyi düşüncəsi
yanlış və əsassızdır. Şəraitin yetişmədiyi bir zamanda kənardan heç kim,
heç bir fikir gətirib toplum həyatına yerləşdirə bilməz».
Onun
fikrincə, fəhlə sinfi şüurunun bolşeviklər tərəfindən Azərbaycana
gətirilməsi hekayəsi də başdan-başa uydurmadır. Çünki H.Cavid («Şeyda»)
və başqalarının əsərlərində istismar edənlərlə istismar olunanlar
mövzusuna toxunulmuşdu. Ancaq bu dövrdə türk işçiləri və kapitalistləri
rus və ermənilərə qarşı birgə mübarizə aparmışlar. O yazır: «İşğalçı,
millətçi kommunist rejimi stiqlalı ideyapsını irədli sı üçün mücadiləyə
də səsləmişlər"rını və bu ideyaları gerçəkləşdiazərbaycanlı işçiləri
tətil hüququndan məhrum etmiş və yarım əsrdən çoxdur ki, onları bir
qarın çörək pulu qazanmaq üçün işlədir. Kommunistlər gummunistlər rın
çörək pulu qazanmaq üçün işqlədirdən Azərbaycana gətirilməsi hekayəsi
başdan-başa uydurmadır. ya çar təhkimçilik rejimini ləğv etmişlər,
əvəzində isə sovet təhkimçilik-köləlik rejimini yaradaraq, «kolxoz» adı
altında kəndliləri istismar edirlər».
Göründüyü kimi, H.Baykara
Azərbaycan türkçülüyü ideyası və onun gerçək təcəssümü olan müstəqil və
milli Azərbaycan uğrunda ömrünün sonuna qədər mübarizə aparmış
şəhidlərimizdəndir. Bunu, onun ömrünün son illərində qələmə aldığı
şeirlərindən, bayatlarından da görmək olar:
Düşmənlərimə müjdə, bən qəlbimdən xəstəyəm,
Sonsuz həsrətlərimlə bir dəvamlı yasdayam.
Bəni burada sanmayın, bən hər gün Qafqazdayam…
Siz canımı gömərsiniz, canım bu ana yurda,
Qəlbimin güllərini göndərin doğma yurda.
Sovursunlar Qafqazın o coşğun rüzgarına,
Bən umutsuz ölmədim eyimsərəm yarına…
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий