Azərbaycanın milli «molla nəsirəddinçi»ləri: Ömər Faiq və Sabir
XX
əsrin əvvəllərində «molla nəsirəddin»çilər arasında Ömər Faiq
Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əli Nəzmi və başqalarının millət və
islam məsələsinə münasibəti Cəlil Məmmədquluzadə, Əli Qəmküsar, Məmməd
Səid Ordubadi və başqalarından müəyyən qədər fərqli olmuşdu. Əgər
C.Məmmədquluzadə, Ə.Qəmküsar və b. milli birlik və dini birlik
məsələlərinə daha çox tənqidi yanaşaraq bunun mümkünsüzlüyünü iddia
edirdilərsə, onlardan fərqli olaraq Sabir və Ö.Faiq islamı və milli
mədəniyyəti daha dərindən öyrənməyin vacibliyini qeyd etmişlər.
Milli-demokratik
mdeyalardan çıxış edən Ömər Faiq Nemanzadə ötən əsrin əvvəllərində
yazırdı ki, müsəlmanların cahil, avam, nadan və s. olmasının günahkarı
islam deyil, islamı dərindən bilməməyimizdir. Onun fikrinə görə, «Şükür
Allaha, islamam» deyib, yuxulayıb, həqir, fəqir, cahil, qafil qalmışıq
və avropalılar islam mədəniyyətini öyrənib irəli getdikləri halda, biz
bir millət kimi hələ də yerimizdə sayırıq. Ö.Faiqin fikrincə, xalq
arasında oyanışa nail olmaq üçün dini və milləti tənqid etməklə yanaşı,
onun aparıcı ziyalıları tək vücud, tək rəy, tək cəhət-yol altında
birləşməlidilər. Yəni türklüyünü, islamlığını dərindən dərk edib millətə
təmənnasız yardım etməli, irəli aparmalıdır. Ö.F.Nemanzadəyə görə,
islamı isə ruhanilərdən deyil, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi əsil elm
adamlarından öyrənməliyik.
«Dəvət» adlı kitabında da Ö.Faiq
yazır ki, məhərrəmlikdə baş-gözümüzü yarıb qan tökməkdənsə, həzrəti imam
Hüseynin millət yolunda şəhidliyini öyrənməli, onun şəhadətindən doğru
nəticə çıxarmalıyıq. Dini və dünyəvi elmlərdən hansının vacibliyi
məsələsində mühafizəkar-islamçı mütəfəkkir Əbuturab Axundoğlu ilə
razılaşmayan Ö.Faiqə görə, islamın ilk dövründə onun əqidə və ehkamların
açıq və sadəliyi sayəsində, müsəlmanlar gözəl əxlaqlı, mətin qəlbli,
azad fikirli, doğru sözlü, tərəqqipərəst, nəhayət dünyəvi elm xadimi
olduqlarından az vaxtda dünyanın yarısını fəth etmiş, ədalət və
mərhəmmətlə də idarə etmişlər. Ancaq sonralar, əslində Quranın sadə və
bəsit olan əqidə və ehkamları bəyan üçün uzun-uzun təfsir kitabları
yazılıb, bununla da əsil islamdan, «əql və hikmətdən» uzaq düşülüb.
Ö.Faiq
yazırdı ki, indi islamın əsil mahiyyətini dərk etmək, onun dünyəvi
elmlərlə bağlı cəhətlərini mənimsəmək vaxtıdır. Çünki Quranın özünün də
böyük qismi dünyəvi elmlərə aiddir: «Bu qəziyyələrdən şu nəticəyi
çıxarmaq istəyirəm ki, Quranı, islamı bilmək, Allahı tanımaq, kamil
insan olmaq üçün şəriət elmini bilmək on dərəcə lazımsa, dünyəvi elmləri
bilmək üçün doxsan dərəcə lazımdır». Onun fikrincə, əgər dünyəvi
elmlərlə mədəniyyətə və insaniyyətə nail olmaq mümkün deyilsə, dini
elmlərlə heç vaxt buna müvəffəq ola bilmərik. Deməli, insanlar hər iki
elmi, xüsusilə də dünyəvi elmləri öyrənməlidirlər.
Göründüyü
kimi, sovet dövründə az qala marksist kimi qələmə verilən Ö.F.Nemanzadə
heç vaxt milli və islami dəyərlərdən kənara çıxmamış, hətta 1918-1920-ci
illərdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin varlığını müdafiə etmişdi. Bu dövrdə
qələmə aldığı «Milliləşmək» və digər məqalələrində Azərbaycan
türklərinin dövlətinə, dilinə, mədəniyyətinə və s. sahib çıxmasının
vacibliyindən söz açan Nemanzadə hesab edirdi ki, ilk növbədə milli
dilin-türk dilinin qorunub-saxlanması lazımdır: «Hər millətin ədəbiyyata
malik dili o millətin ruhu, nişaneyi mövcudatıdır. Ondan məhrum olduğu
gün mərhum olmuş, ondan uzaqlaşdığı gün gün qəbrinə yaxlaşmış deməkdir.
Tarix bizə göstərir ki, bir millətin cahangirliyi, hökuməti hətta
yeri-yurdu da əlindən alınsın, madam ki, milli ədəbiyyatı var, o millət
məhv edilməz. Dili kəsilməyən millətin vücudu kəsilməz, ədəbiyyatı
yaşayan millət heç vaxt ölməz».
Nemanzadə hesab edirdi ki,
Qərbdə fransız dili hansı əhəmiyyətə malikdirsə, türk dili də Yaxın
Şərqdə bir o qədər böyük əhəmiyyət daşıyır: «Türk dilinin Yaxın
Şərqdəki hakimiyyətinə şahidlər axtarmaq lazım deyil, onunla danışan
60-70 milyonluq böyük bir kütlənin şahidliyindən daha möhkəm nə ola
bilər?».
Eyni zamanda, o, milli dövlətçilik məsələsinə xüsusi
önəm verir və milli hökumətin işini pozmağa çalışan qara qüvvələri
tənqid edirdi: «Mənafeyi-ümumiyyə xidmət etməyə, haqq və camaat rizası
üçün çalışmağa alışmamışız. İnanınz, çoxumuzun fikri və xəyalı xüsusi
mənfəətdir. Milli hökumət düşüncəsi, xəzinə faydası birər bəhanə, birər
lafdır (boş sözdür). Bütün hərəkətimiz, ümumiyyət pərdəsi altında
xüsusilikdir. Hər kəs bu dərdə mübtəladır. Bu dərd isə cavan hökuməti
incidiyor, sarsıdıyor. Xaricə qarşı daxili qüvvətimizi zəiflədiyor.
İçəridəki mənfəətpərəstlik xaricdəki düşmənləri sevindiriyor, yeni
qurulan hökumət maşinasını pozuyor, həm də fəna halda pozuyor. Heç kəs
ürəkdən düzəltməyə can yandırmıyor, ortalıqda bir «spekulyasiya»dır, bir
xəyanətdir gediyor».
Onun fikrincə, bütün bunlara qarşı çıxıb
Cümhuriyyəti qorumaq lazımdır: «Qurduğumuz xalqçı cümhuriyyətdə hər
zaddan qabaq murad və mənfəətini nəzərə almaq lazım gəlir.
Cümhuriyyətimizin bünövreyi-əsasını meydana gətirən qara xalqın üzünü
ağartmaq, üstlərindən cəhalət qaranlığını qaldırmaq, məişət ağırlığını
atmaq xalqçılığın şah əsəri, yeganə vəzifə olur». Bütün bunlar isə o
deməkdir ki, Ö.Faiq bir çox hallarda ruhən marksist-leninçilərə deyil,
milli-demokratlara, o cümlədən islamçılara və türkçülərə yaxın olmuşdur.
Bizə elə gəlir ki, «molla nəsirəddinçi»lərdən Mirzə Ələkbər
Sabirdə də beynəlmiləlçiliyə müəyyən qədər rəğbət olsa da, ümumilikdə
Ö.F.Nemanzadə kimi, millilik və dinə bağlılıq daha güclüdür. Xüsusilə,
Sabirin XX əsrin əvvəllərindəki bütün yaradıcılığı milli oyanışa, milli
tərəqqiyə və vətən azadlığına yönəlmişdir:
Hər millət edir səfheyi-dünyadə tərəqqi,
Eylər hərə bir mənzili-məvadə tərəqqi,
Yorğan-döşəyimdə düşə gər yadə tərəqqi,
Biz də edərik aləmi-röyadə tərəqqi.
Bu
baxımdan Sabirin şeirləri nə qədər acı, ironiyalı, istehza ilə dolu və
dözülməz olsa da, xalqın milli kimliyini tanımasında və milli azadlıq
uğrunda mübarizəyə qalxmasında mühüm yerə malikdir. Əslində tənqidi
xarakter daşıyan bu şeirlərin mahiyyətində mütəfəkkirin vətəninə,
millətinə, dilinə, dininə böyük və sonsuz sevgi bağlılığı var.
Fikrimizcə, millətini və dinini bu dərəcədə sevən insan yalnız bu
şeirləri yaza bilərdi:
Gör millətinin dərdini, axtarma dəvasın,
Əl çəkmə yetimin başına, kəsmə sədasın,
Zinhar qoyub dəhrdə bir xeyir binasın
Yad eyləmə, şad eyləmə millət füqərasın….
Sabir
ümid edirdi ki, onun bu satirik şeirləri avamlıq, cəhalət, nadanlıq,
dini fanatizm və s. girdabında olan soydaşlarına, dindaşlarına təsir
edəcək, bu bəlalardan xilas olmağa çalışacaqlar. Məhz bu məqsədlə Sabir
dindaşlarını, soydaşlarını həqiqi mömin müsəlman və millətsevər olmağa
çağırırdı. Onun fikrinə görə, yalançı vətənpərvərlik, dindarlıq və
sairədən uzaq qaçmalıyıq. Bu baxımdan Sabir millətin oyanşının,
maariflənməsinin, elm və təhsil almasının qarşısını alan bütün əngəlləri
- «məzhəbpərəstliy»i, «dinpərəstliy»i, «millətpərəstliy»i,
«demokratlığ»ı və s. tənqid edir, millətin bütövlüyünü sarsıdan amilləri
aradan qaldırmağa çalışırdı.
Sabirə görə, türk millətinin
daxilindəki nifaqlar bu günün işi deyil, ötən zamanlarda da bu cür
hallar baş vermişdir. Belə ki, Səlcuqlarla Oğuzların, Çingizlərlə
Xarəzmşahların, Teymurlarla İldırımların, Teymurlarla Toxtamışların, Şah
İsmayılılarla Sultan Səlimlərin və başqalarının bir-birilə mübarizə
nəticəsində itirən turanlılar - türk milləti, islam dini, qazanan isə
farslar, ruslar və başqa millətlər olmuşlar. Xüsusilə, Teymurun
Toxtamışı məğlub etməsi rusların işinə yaramış, bununla da ruslaşmağa və
dinimizdən uzaqlaşmağa başlamışıq. Şah İsmayılla Sultan Səlim
arasındakı müharibə isə ona gətirib çıxarıb ki, tək qədim dinimizə iki
təzə ad qoymuşuq: sünni və şiə. Yalnız Nadir şahın türk millətinin
birliyinə çalışdığını, ancaq bunun da nəticəsiz qaldığını deyən, Sabir
yazır:
İndi yenə var tazə xəbər, yaxşı təmaşa,
İranlılıq, osmanlılıq ismi olub ehya,
Bir qitə yer üstündə qopub bir yekə dəva,
Meydan ki, qızışdı olarıq məhv sərapa.
Sabirin
şeirlərindən hiss etmək olur ki, o, şiəlik və süniliyin, osmanlılıq və
iranlılığın əleyhinə olmuş, müsəlman xalqlarının arasına ən azı mənəvi
birliyin olmasına çalışmışdı. Bu baxımdan Həsən bəy Zərdabini «mənəvi
atamız» adlandıran Sabirin tutduğu milli yol «Səttarxana» şeirində özünü
daha açıq buruzə verir. O, bu şeirində yazır ki, Azərbaycan türkləri
Səttarxanla əhdü-peyman bağlayıb istibdada qarşı islamın, vətənin və
millətinin namusu uğrunda ayağa qalxmışlar:
Ta ki, millət məcməin Tehranda viran etdilər,
Türklər Səttarxan ilə əhdü-peyman etdilər,
Zülmü istibdadə qarşı nifrət elan etdilər,
Millətə, milliyyətə can nəqdi qurban etdilər,
Ayeyi - «zibhi-əzim» itlaqı ol qurbanədir,
Afərinim himməti-valayi-Səttarxanədir.
Həq mədədkar oldu Azərbaycan ətrakına (Azərbaycan türklərinə),
Ali-Qacarın protes etdilər Zöhakkına,
Ol şəhidanın səlam olsun rəvani-pakına
Kim, tökülmüş qanları Təbrizü Tehran xakına,
Onların cənnət deyildir mənzili, aya nədir?
Afərinim himməti-valayi-Səttarxanədir.
İştə Səttarxan, baxız bir növ iqdamat edib,
Bir vəzirü şahı yox, dünyanı yeksər mat edib,
İrzi-islamı, vətən namusunu yüz qat edib,
Hörməti-heysiyyəti-milliyyətin isbat edib,
İndi dünyanın təvəccöh nöqtəsi İranədir,
Afərinim himməti-valayi-Səttarxanədir.
İştə Səttarxan, baxız, İranı ihya eylədi,
Türklük, iranlılıq təklifin ifa eylədi,
Bir rəşadət, bir hünər göstərdi, dəva eylədi,
Dövlətin bir eynini dünyada risva eylədi,
Qaçmayıb pərvanə tək oddan, demə pərvanədir,
Afərinim himməti-valayi-Səttarxanədir.
Afərin təbriziyan, etdiz əcəb əhdə vəfa!
Düstu düşmən əl çalıb eylər sizə səd mərhaba!
Çox yaşa, dövlətli Səttarxan, əfəndim, çox yaşa!
Cənnəti-əladə peyğəmbər sizə eylər dua,
Çün bu xidmətlər bütün islamədir, insanədir,
Afərinim himməti-valayi-Səttarxanədir.
|
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий