AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə
fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərov
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin milli idealı: Azərbaycan Cümhuriyyətindən Türk Federasiyasınadək
Azərbaycan
türkçülüyü ideyasının yaranmasında milli azadlıq hərəkatının təkamül
prosesinin məntiqi nəticəsi olmaqla yanaşı, 20-ci əsrin əvvəllərində,
xüsusilə 1910-cu illərdə dünyada və Qafqazda baş verən mühüm hadisələr
(Balkan müharibəsi, 1-ci dünya müharibəsi, 2-ci rus burjua inqilabı və
s.) və bir sıra digər amillər (milli özünüdərk, inqilabi ideyaların
güclənməsi, çar Rusiyasını əsarəti altında olan müxtəlif xalqların
azadlıq hərəkatı və s.) mühüm rol oynamışdı. Məhz bu tarixi olayların və
milli azadlıq hərəkatlarının təsiri altında Azərbaycandakı milli ruhlu
mütəfəkkirlər vahid əqidə ətrafında birləşərək milli və müstəqil taktika
yürütməyə başlamışlar.
Azərbaycan milli-türk ideyasının, yəni
Azərbaycan türkçülüyünün yaranmasında və inkişafında da əsas
təkanverici, katalizator rolunu isə türkçülük, islamçılıq və
müasirləşmək kimi ideya xətləri oynamışdır. Belə ki, 1910-cu illərdə
Azərbaycan türk mətbuatında milli motivlərin, o cümlədən türkçülüyün,
türk birliyinin önə keçməsində Balkan savaşından sonra Türkiyədə
güclənməyə başlayan türkçülük cərəyanının güclü təsiri olmuşdu.
Xüsusilə, «Türk Yurdu» müəlliflərinin timsalında (Y.Akçuraoğlu, Z.Gökalp
və b.) Türkiyədə başlayan türkçülük hərəkatı Qafqazda da çox atəşli
ardıcıllar bulmuşdur.
Əlbəttə, bu o demək deyildi ki, türkçülük
ideyası Türkiyədən Azərbaycana ixrac olunmuşdu. Sadəcə, türkçülük bütün
türk ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan və Türkiyədə eyni zamanda
yaranmış və inkişaf etmişdir. Ancaq bu prosesdə qarşılıqlı mübadilələr
də olmuşdur ki, bu isə təbii qarşılanmalıdır. Bunu, yəni 1910-cu illərdə
Türkiyədə mövcud olan milli cərəyanların kökünün Azərbaycanla bağlı
olmasını M.Ə.Rəsulzadə, Y.Akçuraoğlu, M.B.Məmmədzadə və b. ziyalılar da
dəfələrlə qeyd etmişlər. M.Ə.Rəsulzadə yazır: ««Füyuzat» jurnalı «Türk
Yurdu»nda olduğu kimi aydın və təkrarla olmasa da türkçülük konusunu
daha öncə işə salmış, hətta mərhum Ziya bəyin son çağlarda «Türk
millətindənəm, islam ümmətindənəm, qərb mədəniyyətindənəm» şüarı ilə
göstərdiyi anlamı Əli bəy Hüseynzadə «Türk qanlı, islam imanlı və firəng
qiyafəli olaq» formulu ilə açıqlamışdı. Azərbaycan mətbuatı və
ədəbiyyatında, şüurlu metodik bir şəkildə milli türk ideologiyasının işə
salınması isə, o, birinci dünya savaşı öncəsi və illərində daha çox
gəlişmişdir».
Bu dövrdə Azərbaycan türkçülüyü ideyasının əsas
ideoloqu, Azərbaycan türklərinin şərksiz lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
(1884-1955) olmuşdur. M.B.Məmmədzadənin də qeyd etdiyi kimi,
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan türk ziyalıları arasında ilk dəfə,
«ümmətçilik»dən «millətçiliy»ə üz tutaraq milli türk ideologiyasının
təməl prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. Belə ki, Ş.C.Əfqanin,
Ə.Hüseynzadənin və başqalarının yolunu davam etdirən M.Ə.Rəsulzadə
«islam millətçiliyi»nin yerinə «türk millətçiliyi»ni irəli sürmüşdür.
1915-ci ildən işıq üzü görən «Açıq söz» qəzetində ilk dəfə olaraq
«müsəlman», «tatar» əvəzinə «türk» sözünü işlədən, «Biz türkük!» deyən
M.Ə.Rəsulzadə bu surətlə «ümmət» və «ümmətçilik» dövrünü rəsmən qapamış,
«millət», «türk millətçiliyi» dövrünün başlandığını elan etmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə
1914-cü ildə «Milli dirilik» əsərində yazırdı ki, əvvəllər «ümmət» ilə
«millət» arasında fərq olmayıb, qövmiyyət və cinsiyyət camesini andıran
«millət» kəlməsi həmkeş və həmdinlik camesinə aid olan «ümmət» kəlməsilə
qarışmış və «milləti-islam» təbiri məşhur olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə isə
«ümmət»ə dini, «millət»ə isə dil baxımından yanaşır və dili milliyyətin
(millətin) varlığının əsas amili kimi verirdi. Onun fikrincə, türklər
(Türküstan, Osmanlı, Azərbaycan, Krım türkləri və b.) ayrı-ayrılıqda
«milliyyət», cəm halında isə «millət»dir: türk milləti. Deməli, əvvəllər
Rəsulzadə «milliyyət» və «millət»ə eyni mənada başa düşmüş, bu
anlayışları bir-birindən yalnız miqaysına görə fərqləndirmiş və
«millət»i daha geniş anlamda götürmüşdür.
«Açıq söz» qəzetinin
ilk sayında nəşr olunan «Tutacağımız yol» (1915) məqaləsində Rəsulzadə
ilk dəfə Azərbaycan türkçülüyü ideyasının əsas prinsiplərini
göstərmişdir. Onun fikrincə, milli ideyanın əsas idealı milliyyətdir ki,
20-ci əsrdə milliyyət əsri olduğuna görə, Azərbaycan türkləri də bir
milliyyət və millət olaraq meydana çıxmalıdır. Bu baxımdan 1-ci dünya
müharibəsi nəticəsində dünyanın xəritəsinin dəyişməsinin labüd olduğunu
qeyd edən Rəsulzadəyə görə, dünya xəritəsinin alacağı yeni şəklə
vətəndaşların fədakarlığı, dövlətlərin təşkilatı və orduların əzəməti
ilə bərabər, aşkar və qətiyyətlə peyda olmuş milliyyət məfkurələrinin də
böyük təsiri var və olacaqdır.
Fikrimizcə, Azərbaycan tarixində
ilk dəfə siyasi-ideoloji mənada «milliyyət» anlayışını ortaya atan və
onu Azərbaycan türk milliyyəti kimi ifadə edən Rəsulzadə olmuşdur. Ancaq
bu milli ideyanın əsas hədəfi olan «milliyyət»çilik, Rəsulzadənin
özünün də qeyd etdiyi kimi, şovinist milətçilik, yəni onlarca özgə
millətləri hakim millət mənafeyinə fəda edən rus millətçiliyi deyildir:
«Halbuki bizim tərvic elədiyimiz əsas bütün milliyyətlər üçün bir dərəcə
hürriyyət və müsavat tələb edir ki, bununla biz rus camaatının da
sağlam düşünən qismilə heç bir ixtilafda bulunmuyoruz».
Onun
fikrinə görə, hər bir milliyyət, millət azad yaşayıb da tərəqqi edə
bilmək üçün üç əsasa: 1) dil; 2) din; 3) zaman-müasirliyə istinad etmək
məcburiyyətindədir. Milliyyətin birinci əsası dildir ki, dili türk olan
bu xalqın etnik mənsubiyyəti də türkdür. Rəsulzadə yazır: «Dilcə - biz
türküz, türklük milliyyətimizdir. Ona görə də müstəqil türk ədəbiyyatı,
türk sənəti, türk tarixi və türk mədəniyyətinə malikiyyətimiz -
məqsədimizdir. Parlaq bir türk mədəniyyəti isə ən müqəddəs
qayeyi-amalımız, işıqlı yıldızmızdır».
Bu dövrdə türk dilinin
məhəlli şivələrinin (İstanbul, Bakı, Təbriz və s.) inkişafına qarşı
çıxan Rəsulzadə ortaq türk dilini müdafiə etmişdi. Məhz bunun
nəticəsidir ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə natamam ali və ali
məktəblərdə Türkiyə türkcəsinin qrammatikası əsasında ortaq türk dili
keçilmişdi. Hətta Müsavat Partiyasının ikinci qurultayında (1919) qəbul
edilmiş proqramında da, M.Əmin bəyin təklifi ilə ortaq türk birliyindən
və ortaq türk dilindən, yəni «İstanbul şivəsinin orta məktəblərdə
keçilməsilə ali məktəblərdəki dərslərin ortaq ədəbi şivə saydığı
İstanbul türkcəsilə oxudulması» tələblərindən çıxış edilmişdir.
Beləliklə, «milli və müstəqil Azərbaycan» ideyasının ideoloqları vahid
türk dili, türk tarixi, türk ədəbiyyatı və s. ilə bağlı nəzəri
ideyalarını 1918-ci ilin mayın 28-də qurulan Azərbaycan Cümhuriyyətində
realaşdırmışlar.
Rəsulzadənin fikrinə görə, milliyyətin ikinci
əsası dindir: «Dincə - müsəlmanız. Hər bir din öz mütədəyyinləri
(inananları) arasında məxsusi bir təməddün (yeniləşmə) vücuda
gətirmişdir ki, bu mədəniyyət də bir beynəlmiləliyyət səbəbi təşkil
edir. Müsəlman olduğumuz üçün biz türklər beynəlmiləliyyəti-islamiyyəyə
daxiliz. Bütün islam millətlərilə şərikli bir əxlaqa, dini bir tarixə,
müştərək bir yazıya, xülasə ortaq bir mədəniyyətə malikiz… Bu şəriklik
islamiyyətə daxil olan zərərli təsirlərdən bizi mütəzərrir etdiyi kimi,
bu yolda olacaq islahat feyzlərindən də bizi nəsibsiz qoymaz».
Onun
fikrincə, milliyyətin varlığının üçüncü əsası isə
zamandır-müasirləşməkdir: «Zamanca da - biz texnikanın, elm və fənnin
möcüzələr yaradan bir dövründəyiz. Türk və müsəlman qalaraq müstəqilən
yaşamaq istərsək mütləq əsrimizdəki elmlər, fənlər, hikmət və
fəlsəfələrlə silahlanmalı, sözün bütün mənası ilə zamanə adamı
olmalıyız». O sonda belə bir nəticəyə gəlir: «Demək ki, sağlam, mətin və
oyanıq məfkurəli bir milliyyət vücuduna çalışmaq istərsək ki, zaman
bunu tələb ediyor - mütləqə üç əsasa sarılmalıyız: türkləşmək,
islamlaşmaq və müasirləşmək. İştə millətimizin ictimai həyatının islahı
üçün üzərinə dayandığımız üç payeyi-mədəniyyət!».
Bu üçlü düstura
əsaslanan Azərbaycan türkçülüyü ideyasının yaxın hədəfi Azərbaycan türk
muxtariyyəti, uzaq hədəfi isə Azərbaycan türk istiqlalı idi. Azərbaycan
türk muxtariyyətini, eləcə də Rusiya daxilindəki digər türk ellərinin
avtonomiyası uğrunda mübarizəni M.Ə.Rəsulzadə 1917-ci il fevral burjua
inqilabından sonra rəsmən irəli sürmüş və müdafiə etmişdi. 1917-ci il
mayında Moskvada keçirilən Ümumrusiya Müsəlmanlarının I qurultayında
Rəsulzadə Bakıda irəli sürdüyü federativ quruluş əsasında milli-məhəli
muxtariyyət ideyasını burada da müdafiə etmişdi. Onun irəli sürdüyü
milli-məhəlli muxtariyyət ideyası unitaristlərin (Əhməd Salikov və b.)
mədəni muxtariyyət ideyasına qarşı üstünlük saxlamaqla, qurultay
nümayəndələrinin əksəriyyəti (717 sədən 446 səslə) tərəfindən qəbul
edilmişdi.
Beləliklə, türkçülüyün milli özünütəyin ifadəsi olan
Azərbaycan türkçülüyü ideyasının müəllifi kimi M.Ə.Rəsulzadə,
1918-1920-ci illərdə də və sonralar da «Azərbaycan məfkurəsi»,
«Azərbaycan milli məfkurəsi», «Azərbaycan fikri», «Azərbaycan milli
ideyası», «Azərbaycan məfhumu», «azərbaycançılıq» və s. dedikdə, ilk
növbədə türklüyü ifadə edən Azərbaycanı-Türk Azərbaycanı nəzərdə
tutmuşdur. Rəsulzadə yazır: «Rus istibdadı pənəcəsindən dağılmış
xanlıqlar şəklində deyil, müttəhid və milli bir kütlə surətində nicat
arayan Azərbaycan türklüyü bu istiqlalını tərtəmiz edəcək bayrağa əsri
məfkurəsi ilə mütənasib bir məna vermək istəyirdi. Bu mənanı da
«türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək» məfhumlarında tapdı: bayrağı
mavi, al (qırmızı) və yaşıl rəngli qumaşlardan düzəldildi».
M.Ə.Rəsulzadə
və onun silahdaşlarının uzaqgörənliyi nəticəsində «Azərbaycan
məfkurəsi» yalnız türklüyü ifadə etməklə kifayətlənməmiş, Azərbaycandakı
bütün siyasi qüvvələrin, o cümlədən burada yaşayan bütün milli
azlıqların da əsas ideyasına çevirilə bilmişdir. M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci
ilin 10 dekabrında palamentin 2-ci iclasındakı çıxışında deyir: «Bizim
yaxın məqsədlərmizdən biri olan Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərkən
həm sağdan, həm də soldan hücumlara düçar olurduq. Sağdaklar bir
nöqtədən Azərbaycan muxtariyyətini inkar edirdilər. Sağdan deyirdilər
ki, Azərbaycan-Azərbaycan deyə müsəlmanları parçalayır, türklük bayrağı
qalxızarkən - nəuzu billah (Allah eləməsin)- islama xətər vurursunuz.
Soldan da iddia edirdilər ki, Azərbaycan davası bizi inqilabçı,
hürriyyətpərvər Rusiya demokratiyasından ayırır, xan, bəy hökuməti
düzəltməyə səbəb olur… Daima Azərbaycan məfkurəsinin müdafiəçisi olan
firqəmiz üçün bu gün o böyük məqsəd hasil olmuşdur. Çünki artıq gərək
sağlar, gərəksə sollar Azərbaycanı inkar deyil, var qənaətlərilə isbat
edirlər. Çünki artıq Azərbaycan fikri üzərində müsəlman firqələri
arasında ixtilafi-nəzər yoxdur. Çünki cəmiyyətimizin zehnində Azərbaycan
istiqlalı fikri yer tutmuş, yerləşmişdir. Çünki üçrəngli o məğrur
bayraq artıq siyasətən hamımızı birləşdirmişdir».
Deməli, o
dövrdə türkçülüyün doğurduğu milli-türk Azərbaycan ideyası olmuş, onun
nüvəsində də Azərbaycan türkləri durmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə parlamentdəki
çıxışında deyirdi ki, Azərbaycan mili-türk ideyasını irəli sürənlər və
onu gerçəkləşdirənlər isə məsləkcə federalist, türkçü və demokratdırlar:
«Millətin qüvvətli bir birləşdirici ümumi cəhətini yalnız dinə deyil,
xalqın «dili dilimdən, dini dinimdən» deyə özünəməxsus sağlam hisslə
dərk elədiyi düsturda görürüz. Bu mülahizə ilə biz məfkurəmizdə böyük
bir türk millətini bir gün gəlib də bir Türk Federasyonu qurmaqla bütün
görmək istəriz! Bu ittihadın bəşər mədəniyyəti sərgisinə qiymətli bir
milli kültür bəxş edəcəyinə əminiz!».
Beləliklə, Azərbaycan
Cümhuriyyət dövründə M.Ə.Rəsulzadə milli-demokratik cərəyanın əsasını
təşkil edən türkçülük, islamçılıq, müasirləşmək və Azərbaycan türkçülüyü
ideyalarına sadiq qalmaqla yanaşı, gələcəkdə türk millətlərinin Türk
Federasiyası yarada bilməsinin mümkünlüyü irəli sürürdü. Məhz, gələcəkdə
Türk Federasiyası ideyasının gerçəkləşməsi istiqamətində Azərbaycan
Cümhuriyyətinin məktəblərində ümumi türk tarixi tədris edilmiş, türk
dili məktəblərdə məcburi şəkildə keçilmiş, dövlətin rəsmi dili elan
olunmuşdur. Bizə elə gəlir ki, Rəsulzadənin Türk Federasiyası ideyası bu
günün ən aktual məsələsidir. Bu baxımdan Rəsulzadə yalnız Azərbaycan
Türk Cümhuriyyətinin deyil, bütün türk dünyasının gələcəyini düşünən
nadir şəxsiyytələrimizdəndir.
P.S: Bu yazı Azərbaycan türklərinin
və bütün azərbaycanlıların ən dəyərli və ən qiymətli bayramı olan 28
May İstiqlal gününə ərmağandır. Bizə Azərbaycan Cüymhuriyyəti kimi milli
və demokratik bir ölkə nümunəsi bəxş etdiklərinə görə M.Ə.Rəsulzadə,
N.Yusifbəyli, F.Xan Xoylu, Ə.Topçubaşov, H.Ağayev, S.Mehmandorov,
Ə.Şıxlınski, Ü.Hacıbəyli və onlarla Azərbaycan türk böyüklərmizin ölməz
ruhları və əməlləri qarşısında baş əyirək hesab edirəm ki, millətimizin
28 May İstiqlal gününün mahiyyətini daha dərindən dərk etməsi üçün,
bütün istiqlalçılara layiq olduqları möhtəşəm bir İstiqlal Abidəsi (hər
bir şəxsiyyətə ayrıca büstlər ucaltmaq şərti ilə) inşa olunmalıdır.
Onların yox, bu millətin, bu Milli Abidəyə böyük ehtiyacı vardır.
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий