«Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı» kitabının ilk müəllifi: Firidun bəy Köçərli
20-ci
əsrdə yaranmış Azərbaycan türkçülüyü ideyasının formalaşmasında mühüm
rol oynamış mütəfəkkirlərimizdən biri də Firidun bəy Köçərlidir
(1863-1920). F.B.Köçərli də digər çağdaşları Əli bəy Hüseynzadə,
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və başqaları kimi, bütün
türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin oyanışı, inkişafı və
birliyi yolu kimi milli (türkçülük)-dini (islamçılıq) birliyi görmüş,
eyni zamanda demokratik (yeniləşmə və mədəniləşmə) ideyalarla çıxış
etmişdir. F.B.Köçərlinin milli və müstəqil Azərbaycan, Azərbaycan
türkçülüyü ideyası ilə bağlı əsas xidməti, ilk növbədə Azərbaycan türk
ədəbiyyatının, türk ədəbi dilinin formalaşmasına və islamın əsil
mahiyyətinin dərk olunmasına sərf etdiyi danılmaz əməkdir.
İlk
öncə qeyd edək ki, 1900-cu illərdə onun öndərliyi ilə milli Azərbaycan
türk ədəbiyyatı tarixi yarandı və bu da, Azərbaycan türkçülüyü
ideyasının formalaşması baxımından mühüm bir addım idi. Belə ki,
Azərbaycan tarixində ilk dəfə, 1903-cü ildə F.B.Köçərlinin müəllifliyi
ilə rus dilində «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı» kitabı nəşr olundu.
1908-ci ildə Azərbaycan-türk dilində də işıq üzü görən bu kitabda qədim
dövrdən 20-ci əsrə qədər yaşamış Azərbaycan-türk mütəfəkkirlərinin irsi
öz əksini tapmışdır. Köçərlinin fikrincə, milli ədəbiyyat ona görə
lazımdır ki, başqa millətlər kimi Azərbaycan türkləri də öz milli
ədibləri və şairlərini tanısın və onlarla fəxr etsinlər: «Aya, biz
Azərbaycan türklərinin seretelliləri və çavçavadzeləri olmayıbdırmı?
Bizim milli şairlərimiz ərseyi-dünyaya gəlməyibdirmi? Aya, bizlər belə
möhtərəm şəxslərin vücudundan məhrummu qalmışıq? Bu suallara cavab verib
deyə bilərik ki, bizim də çox böyük, müqtədir və xoştəb milli
şairlərimiz olubdur və lakin mütəəssüf onların qədir və qiyməti nə öz
vaxtlarında və nə bu halda bilinməyibdir». Deməli, Köçərlini milli
ədəbiyyatın tarixini yazmağa sövq edən də məhz bu suallara cavabların
tapılması istəyi olmuşdur.
Beləliklə, Azərbaycan türk ədəbiyyatı
tarixinin ilk müəllifi olan F.B.Köçərli hesab edirdi ki, bir millətin
ədəbiyyatı onun məişətinin aynası deməkdir, yəni millətin dolanacağı,
inkişafı, tərəqqisi, kamalı və s. onunla ölçülür. Onun fikrincə, milli
şairlər ədəbiyyatda vətənə məhəbbət, millətə xidmət, dostluğa sədaqət və
s. kimi müqəddəs hisslərə yer versə daha yaxşı olar.
Onun
fikrinə görə, millət böyük bir cisimdir ki, bu cismi təşkil və təsis
edən hər bir kəs onun üzvləri məqamındadırlar. Belə olan surətdə
millətin salamatlığı, şan və şərafəti, dövlət və sərvəti və s. onu
təşkil və təsis edən üzv və ünsürlərin mütənasib olub sülh və ittifaq
içində yaşamalarından, hər birinin üzərinə düşən vəzifələri əməl
etmələrindən asılıdır. Köçərliyə görə, müsəlmanların başqa millətlərdən
dala qalmalarına səbəb, məhz bu cür əməllərdən, xüsusilə qadınların
ondan uzaq qalmalarıdır. Bu baxımdan türk qadınlarının maariflənməsini
millətin inkişafının yollarından biri kimi görən Köçərli yazırdı ki,
islam və hədislərdə də əsasən, qadın və kişinin bərabərliyi prinsipi
götürülür.
Milli dil məsələsinə gəlincə, bu dövrdə F.B.Köçərli
də C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, A.Şaiq və başqaları kimi hesab
edirdi ki, Azərbaycan türk ədəbi dilini osmanlılaşdırmaq əvəzinə xalqa
yaxınlaşmaq yolunu tutmaq lazımdır. Onun fikrincə, bu dili
mürəkkəbləşdirmək deyil sadələşdirmək, yəni geniş xalq kütlələrinin
anlaya biləşcəyi bir şəklə salmaq lazımdır. Ədəbi dil də xalqın öz
dilidir, bu dil hamı üçündür; hamı yazıb oxumalı, cəmiyyətin inkişafında
yaxından iştirak etməlidir. Bu baxımdan ədəbi dil sadə olmalı, onu hamı
başa düşməlidir. Deməli, Köçərli milli özünüdərk baxımından
türk-osmanlı şivəsinin deyil, Azərbaycan-türk ləhcəsinin ədəbi dil kimi
qəbul edilməsini vacib hesab etmişdir.
«Ana dili» məqaləsində
ədəbi dil məsələsinə aydınlıq gətirmək istəyən Köçərli yazırdı: «Xeyli
vaxtdır ki, dil məsələsi məhəlli müzakirəyə qoyulub, onun üstündə
məclislərdə, qəzet sütunlarında və jurnallarda bəhs olunur. Kimi
İstanbulda işlənən ədəbi dili tərif edib, onu sair yerlərdə işlənən türk
dillərinə tərcih verir, kimi Azərbaycan türklərinin şiveyi-lisanını
bəyənib, onun tərəfini saxlayır. Bir paraları da İbn-Yasəf kimi türklər
üçün ümumi bir dil təsis etmək fikrindədirlər ki, hər yerdə o dildə
danışılıb yazılsın». Firudin bəy ədəbi dilin hansı olması ilə bağlı, bu
üç xətt arasında Azərbaycan-türk dilini müdafiə edərək, bunu belə
əsaslandırırdı: «Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi
malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi
mənziləsindədir. Ananın südü bədənin mayəsi olduğu kimi, ananın dili də
ruhun qidasıdır, hər kəs öz anasını və vətnini sevdiyi kimiana diliini
də sevir. Bu Allah-təalanın gözəl nemətlərindən birisidir, onu əziz və
möbtərəm tutmaq hər kəsə borcdur».
Köçərlinin fikrincə,
Azərbaycan türkləri osmanlı şivəsini o baxımdan qəbul edə bilməz ki,
İstanbul ədibləri öz dillərini unudub fars və ərəb terminləri ilə
dodurublar. Doğrudur, Köçərli etiraf edirdi ki, Azərbaycan türkləri də
uzun müddət farslarla bir yerdə yaşamağa məcbur olduğu üçün, bir növ
onların dilinin təsirinə məruz qalıbdır: «Amma bunula belə, dilimizi o
qədər qəliz və dolaşıq etməyibdir ki, onu anlamaq olmasın». Bununla da
Köçərli belə bir qənaətə gəlirdi ki, İstanbul şivəsini Azərbaycanda
tətbiq etmək istəyən Ə.Hüseynzadə və başqalarının tutduğu yol səhvdir. O
hesab edirdi ki, dili dolaşıq olan şəxsin fikri də dolaşıqdır:
«Millətini sevən, onun mənəvi diriliyinə çalışan, tərəqqisi yolunda əmək
sərf edən yazıçılarımızdan, ədiblərimizdən və şairlərimizdən çox-çox
təvəqqə edirik ki, dillərini asanlaşdırısınlar, ana dilindən uzaq
düşməsinlər».
F.B.Köçərliyə görə, milli məsələləri, milli
ehtiyaclarımızı yalnız şairlər deyil, bütün ziyalılar düşünməli,
xüsusilə M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, Ə.Ağaoğlu və başqaları kimi
millətinin oyanışına, maariflənməsinə, elm və mərifət əldə etməsinə
çalışmalıdırlar. Bu baxımdan F.B.Köçərli «Azərbaycan türklərinin
ədəbiyyatı» əsərində M.F.Axundzadənin əlifba islahatını, türkcə
komediyalarını və s. yüksək qiymətləndirmiş, onu zəmanəsinin L.Tolstoyu,
Musa Bigiyevi adlandıraraq Azərbaycan türklərinin oyanışında misilsiz
xidmətlər göstərdiyini yazmışdır.
F.B.Köçərliyə görə, sadə türk
dilində yazan və milli şair olan Qasım bəy Zakirin də bu məsəllərdə
Axundzadəyə mühüm təsiri olmuşdur: «Zakir xalqının dilini və
dolanacağını çox yaxşı bildiyi üçün Mirzə Fətəliyə yazdığı namələrdə
özünün həqiqi milli bir şair olduğunu göstərmişdir. Mirzə Fətəli isə hər
şeydən artıq dost tutduğu öz millətinin sadə dili və və sadə dolanacağı
olduğu üçün Zakirin bu milli ruhuna və milli ədasına artıq dərəcədə
əhəmiyyət verərmiş».
F.B.Köçərliyə görə, Axundzadə ilə yanaşı,
millətinə ən böyük töhfə verən aydınlarımızdan biri də Həsən bəy
Zərdabidir. Zərdabinin millət qarşısında əsas xidmətlərindən biri
bundan ibarətdir ki, o öz həmməzhəblərinin oyanmasına ilk təkan
vermişdir. Belə ki, Zərdabi «Əkinçi» qəzetini yaratmaqla Azərbaycan-türk
millətinin önündə yeni bir səhifə açımışdır.
F.B.Köçərli qeyd
edir ki, Həsən bəyin bu yolunu dövründə davam etdirənlərin başında isə
Əhməd bəy Ağaoğlu dayanır. Köçərlinin fikrincə, Ağaoğlunun «Axund və
İslam» əsəri məzmununa görə, müsəlman ruhanilərinin qara işlərinin və
şəxsi mənfəət meyillərinin əleyhinə çevrilmiş ən qüvvətli bir etirazdır.
Bu baxımdan, islamı biz din xadimlərinin dilindən deyil, Ə.Ağaoğlu kimi
elmli, bilikli şəxsiyyətlərin əsərlərindən oxuyub öyrənməliyik.
Köçərli onu da qeyd edirdi ki, Ə.Ağaoğlu islamla bağlı bu günə qədər
pərdə arxasında qalan bir çox keçmiş adət-ənənələrimizi, mədəniyyətimizi
ortaya qoyur və eləcə də xilas yolumuzu göstərir.
Zərdabi və
Ağaoğlunun yolunu davam etdirən Köçərli üzünü müsəlman qardaşlarına
tutaraq yazırdı: «Ey qardaşlar, həyatın qədrini biliniz, həyat
Allah-təalanın hədiyyəsidir, ayılınız, hərəkət ediniz, qapı-bacalarınızı
açınız, evinizə işıq düşsün, üfunətli və ağır havası dəyişilsin.
Gözünüzün tozunu silib, diqqət ilə ətrafınıza baxınız, hər kəs işləyir,
çalışır, həyatdan nəfbərdar (mənfəət qazanır) olur. Haqq-təala «Leysə
lil insanə illa masəa» (insan üçün onun əməllərindən başqa bir şey
qalmayacaqdır) əmr buyurmamışlarmıdır?».
Qeyd edək ki,
F.B.Köçərlinin yaşadığı dövrdə türk-müsəlman xalqlarının mövcud
problemlərdən xilas olması və inkişafı üçün, radikal qərbçiliyi əsas
prinsip kimi götürən Məhəmmədağa Şahtaxtlı, Cəlil Məmmədquluzadə və
onunla həmfikir olanlar bu yolda islam və ona əsaslanan
«İttihadi-islam»ı isə əngəl kimi görür, tərəqqipərvər islamçılıqdan
çıxış edənləri, xüsusilə Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşov və başqalarını
«panislamizm»ə, yəni «islam birliyi»nə çalışmaqda ittiham edirdilər.
Xüsusilə, M.Şahtaxtlı Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşov başda olmaqla
islamçı-türkçü ideoloqları qeyri-səmimilikdə ittiham edir, onları
islamçılığın və türkçülüyün qabaqcılları kimi görmədiyini qeyd edirdi.
Millətin
ziyalıları arasında fikir ayrılığını qəbul etməyən F.B.Köçərli isə bu
qarşıdrumaya qarşı çıxır və bunu, millətin birliyinə və inkişafına zərər
hesab edirdi. O, üzünü onlara tutub yazırdı ki, indi dostları pərişan
edib düşmənləri sevindirmək deyil, millət və vətən naminə birləşmək
zamanıdır. Şübhəsiz, Firudin bəy çox haqlı və doğru yolda idi. Ancaq
indi olduğu kimi, o dövrdə də bir çox aydınlarımız vahid milli
konsepsiyadan, milli ideyadan çıxış edə bilmirdilər.
Bu yolda,
yəni milli birlik uğrunda mübarizə aparan F.B.Köçərli, M.Ə.Rəsulzadə,
N.Yusifbəyli, Ə.Topçubaşov kimi aydınlarmız isə, o dövrdə həm daxili,
həm də xarici qüvvələr tərəfindən tənqid hədəfi idilər. Hətta, onlardan
bir çoxu, o cümlədən F.B.Köçərl də N.Yusibəyli, F.Xoylu, H.Ağayev və
başqaları kimi bu yolda şəhid oldu. Belə ki, 1920-ci il aprelin 27 də
Azərbaycan Cümhuriyyətini işğal edən rus-erməni hərbi birləşmələri heç
bir məhkəmə olmadan, «üçlüy»ün qərarı ilə Firidun bəyə ölüm hökmü cəzası
kəsmişdir. Onun tək bir günahı var idi: millətinə, vətəninə və dininə
bağlılığı.
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий