AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
«Azəri türkləri istiqlala layiq, hürr yaşamağa hazır, yetişmiş bir millətdir» 
Azərbaycanın
tanınmış dilçi və türkoloq alimi, uzun müddət Türkiydə yaşamış
aydınlarımızdan Əhməd Cəfəroğlunun (1899-1975) Azərbaycan türkçülüyü
ideyası ilə bağlı olan araşdırmalarında milli dil və ədəbiyyat, milli
istiqlal və türk birliyi məsələləri xüsusi yer tutmuşdu.
Milli
dil məsələsi ilə bağlı o yazırdı ki, Türkiyə və Azərbaycan türklərinin
ədəbi dili moğol istislasına qədər eyni olmuş, ancaq bu dövrdən
başlayaraq azəri türkcəsi ortaq kökündən bir qədər ayrlımışdır. Belə ki,
İranın-farsların təsir dairəsinə düşən Azərbaycan-türk dili ümumilikdə
əsas ana oğuzcadan ayrılmasa da, tədricən Anadolu ədəbi türkcəsindən
fərqli bir ədəbi dil mahiyyəti almağa başlamışdır. Onun fikincə, yalnız
18-ci əsrdə İran hakimiyyətinin cənubi Qafqazda zəfiləməsi və müstəqil
türk xanlıqlarının yaranması Azəri türk ləhcəsinin yeni mərhləsinin
yaranmasına səbəb olmuşdur. Xüsusilə, 19-cu əsrdə milli mətbuat, milli
teatr, milli komediyaların yaranması ilə milli dil özünün intibah
dövrünü yaşamışdır.
Cəfəroğlunun fikrinə görə, Avropada
dilşünaslıqla bağlı elmi tədqiqdə Azərbaycan-türk dili öz adı ilə
adlandırıldığı halda bir əsrlik Rusiya hakimiyyəti nəticəsində rus
ruhanilərinin də təşviqi ilə Rusiya türklərinin mühüm hissəsinə aid
edilən «tatar dili» ifadəsi bizim türkcəyə də şamil olunmuş və
istər-istəməz bu gün ad baxımından Qafqaz Azəri türkcəsi İran Azərbaycan
türkcəsindən tam şəkildə fərqləndirilmişdir. O, daha sonra yazır ki,
rus missionerləri yerli xalqların dilini öyrənməklə yanaşı, «o biri
tərəfdən isə bizim yetərincə diqqət göstərə bilməməyimizdən
faydalanaraq türk qardaşlarımızı ruslaşdırmış, hətta bəzilərinin
dinlərini dəyişib onları xristianlaşdırmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin
missonerlər türk dillərini öyrənərək, türklərə onların öz dili ilə
türklükdən və ana dilindən uzaqlaşmaq fikrini təlqin etmişdilər. Türk
qardaşlarmızdan başqa dünyanın heç bir yerində heç bir millət və qövm öz
doğma dili ilə aldadılaraq (bunu, eyni lilə Cənubi Azərbaycan
türklərinə də aid etmək lazımdır - F.Ə.) milli ruhundan və əqidəsindən
uzaqlaşdırılmamışdır. Sərhədləri az qala Ağrı dağının ətəklərinə qədər
uzanan, dünənə qədər torpaqlarında hürr və azad yaşayan Azərbaycanda rus
istilasının təsiri altında, kim bilir, nə qədər sıravi türk və hətta
türk ziyalısı ana dilində düzgün yazmağı-oxumağı bacarır?!».
Fikrimizcə,
Ə.Cəfəroğlunun o zaman yazdıqlarının bu gün nə dərəcədə aktual
olmasının geniş şərhə ehtiyacı yoxdur. Çox təəssüflər olsun ki,
ruslaşdırma siyasəti nəticəsində bugünkü Azərbaycan insanlarının,
xüsusilə onun ziyalısının xeyli bir qismi yalnız rusca yazmağı-oxumağı
bacarır. Bu isə əlbəttə, milli ruh varlığı baxımından çox zərərlidir.
Məhz çarizm və sovet dövründə bu günü nəzərə alan antiazərbaycan və
antitürk ideolaqları ruslaşdırma siyasətinin əsasını qoymuşdular.
Cəfəroğlu yazır: «Rusların oxudulmasını qadağan etdikləri türkcəmizin
yerinə səxavətlə açdıqları rus məktəblərində oxuyan hər bir türk, təbii
ki, onların dilini daha asan və yaxşı öyrənir, fikirlərini bu dildə izah
edir, zövqlərini rus ədəbiyyatının mütailəsi ilə oxşayırlar. Belə
şəraitdə hətta Türkiyə sərhədləri yaxınlığında, lakin əsarət altında
yaşayan Azəri qardaşlarımzda inkişaf etmiş milli dil birliyi olmadığı
halda həmin birlik və vəhdəti Türkiyədən çox uzaqlarda yerləşən qırğız,
türkmən, tatar ellərində aramaq, sadəcə, imkansızdır».
Çarizm və
sovet ideoloqları yaxşı başa düşürdülər ki, türklər milli kimliklərini,
dilini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını, tarixini və s. daha dərindən yaxşı
anladıqca, onların müstəmləkəçilik ideyaları türklər arasında geniş
yaylımaycaqdır. Bu isə əlbəttə, rus şovinistlərinə əl vermirdi. Bu
baxımdan rus millətçilərinin türklərin öz dillərini tədqiq etmələrinə,
yeni ədəbiyyat yaratmalarına və s. qısqanclıqla yanaşması təbii idi. Bir
sözlə, rus millətçiləri türkləri dillərini öyrətməyə, məktəblərdə,
universitetlərdə təhsil almağa şərait yaradır, ancaq bu zaman
ruslaşdırma siyasətini, yəni türklərin türk kimi deyil, rus kimi
(zahirən isə sovet milləti və s. kimi) düşünməyə vadar etməyi
unutmurdular.
Şübhəsiz ki, çar və sovet Rusiyasında türklərə
qarşı yeridələn ruslaşdırma siyasəti təsirsiz ötüşməmişdir. Sözdə milli
dil və milli mədəniyyətdən bəhs açan bolşeviklər gerçəklikdə isə türk
vəhdətinin və milli birliyinin parçalanması uğrunda çalışırdılar. Rusiya
əsarətindəki türk qövmlərinin az qala hər birinin dilini «müstəqil dil»
və «cümihuriyyət» elan edən bolşeviklərin əsas məqsədi vahid türk
dilinin və millətini parçalamaq idi.
Azərbaycanın milli istiqlal
məsələsinə gəlincə, Cəfəroğlunun fikrincə, hər bir türk 27 apreldə
Azərbaycan türklərinin izzəti-nəfsinə endirilən vicdansız zərbəni bir
daha göz önünə gətirməklə, milli Azərbaycan məfkurəsinin nə qədər uca
amal olduğunu bir daha təqdir edir və istiqlal şəfəqinin artıq dan
yerindən sökülməkdə olduğunu sezir. Bu baxımdan istiqlal davası azəri
türklərinin taleyi və yaşam prinsipidir. O daha sonra yazır ki, dil,
mədəniyyət, milli mənlik, əxlaq və s. etibari ilə türklüyə tam yad olan
qüvvənin - bolşeviklərin illərdən bəri vurduğu zərbələr yalnız bir
məqsədə və bir hədəfə yönəldilmişdir: «Azərbaycanı türksüz qoymaq,
istiqlal və milliyyət ruhunu kökündən qoparıb atmaq! Bu isə bir daha onu
göstərir ki, Azəri türkləri istiqlala layiq, hürr yaşamağa hazır,
yetişmiş bir millətdir».
Yeri gəlmişkən, hələ də sıralarmızda
Azərbaycanın şimalının çar Rusiyası tərəfindən işğalına haqq
qazandıranlarla yanaşı, eyni aqibətə uğramış Azərbaycan Cümhuriyyətinin
faciəvi taleyinə müsbət don geyindirmək istəyənlər də tapılır. Bəzi
«ziyalılarmız» iddia edirlər ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin sovet
Rusiyası tərəfindən işğalı mənfi hal olsa da, guya Sovetlər Birliyi
dövründə Azərbaycan hansısa uğurlar əldə etmişdir.
Halbuki,
Azərbaycan-türk milləti heç vaxt rus müstəmləkəsi ilə razılaşmamış, onun
adət-ənənələrini, mədəniyyətini, dilini və milli kimliyini
assimilyasiya etməyə çalışan müstəmləkəçilərə qarşı bütün sahələrdə
daima mübarizə aparmışdır. Bu mübarizə çarizmin və bolşevizmin ən çox
tüğyan etdiyi zamanlarda belə özünü büruzə vermişdir. Ancaq etiraf
etməliyik ki, bu gün çarizmin və bolşevizmin bizə «miras» qoyub getdiyi
bir çox «adət-ənənələr» var ki, xalqımız sözün həqiqi mənasında ondan
qurtula bilmiş deyildir. Bu ən çox özünü dilmizdə, mədəniyyətimizdə,
ədəbiyyatmızda bir sözlə, həyatımızın bütün vacib sahələrində özünü
büruzə verir. Çox təəssüflər olsun ki, bir çox ziyalılarımız bir çox
obyektiv və subyektiv səbəblərə görə milli ideyanı-Azərbaycan
türkçülüyünü anlmaqda zorluq çəkir, çarizm və bolşevizmin əsil üzünü
görmək əvəzinə orada müsbət meyarlar axtarırlar. Əlbəttə, biz keçmişə
aid bütün məsələlərə destruktiv yanaşmanın da əleyhinəyik. Ancaq bütün
hallarda çarizm və bolşevizm dövründə Azərbaycan türkləri arasında
yaranmış «Rusiya və rus düşmənçiliyi»ni təsadüfi də saymaq mümkün
deyildir. Azərbaycan türkləri onun istiqlaliyyətini (Azərbaycan Türk
Xanlıqları və Azərbaycan Cümhuriyyəti) əlindən alan və bütün sahələrdə
ona qarşı düşmən münasibət bəsləyən rus siyasətinə başqa cür yanaşa da
bilməzdi. Bu baxımdan Cəfəroğlu doğru qeyd edir ki, hələ 19-cu əsrdə
«Rusiya və rus düşmənçiliyi beləcə şüurlu şəkildə azəri şairləri
arasında geniş yayılmışdı».
Türk birliyinə gəlincə, Cəfəroğlu
buna nümunə kimi Türkiyə və Azərbaycanın tarixən iki qardaş və doğma
ölkələr olmasını göstərirdi. Onun fikrincə, bu doğmalıq və qardaşlıq
20-ci əsrin əvvəllərində özünü bir daha büruzə vermişdir. Belə ki,
Anadolu türkləri dar ayaqda olan Azərbaycan türkləri onların, Azərbaycan
türkləri dar ayaqda olanda isə Anadolu türkləri onların dayağı
olmuşdur. 1-ci dünya müharibəsində ruslara əsir düşən Anadolu türk
əsgərlərinə yardım edən, eyni zamanda Çanaqqalada onlarla bir yerdə türk
düşmənlərinə qarşı savaşan Azərbaycan türkləri olmuşdur: «Bir çox hərbi
əsirlər rus zindanlarından qaçırılmış, onların təkrar vətənlərinə
dönmələrinə yardım edilmişdir. Bu ağır vaxtda Azərbaycan sanki öz
dərdini - rus istilasını unudaraq yalnız Anadolunu düşünmüş və bu
istiqamətdə əməli işlər görmüşdü. Əvəzində 1918-ci ildə Azərbaycan
Cümhuriyyəti qurulduğu zaman Anadoldudan gələn Türkiyə ordusu istiqlal
təməlinin qoyulmasında mühüm rol oynamışdı. Osmanlı imperatorluğunun
süqutu ilə ana vətənin başı üzərindəki qara buludların sıxlaşmasına,
əcnəbi müdaxilənin şiddətələnməsinə baxmayaraq Anadoludan olan
qardaşlarımız Şərqdəki ilk Türk Cümhuriyyətinə sevgilərini qanları ilə
ödədilər. Osmanlı isə bir imperatorluq və xilafət olsa da, ilk türk
Cümhuriyyətinə münasibətdə şərəfli mövqeyini sona qədər mühafizə etdi».
«Şəhidləri,
dilləri, soyları bir olan bu qardaşların hər ikisi istiqlala
qovuşmayana qədər türkün tam zəfərindən danışmaq mümkün deyil», deyən
Ə.Cəfəroğlu qeyd edir ki, Azərbaycan və Türkiyə türkləri eyni soyu və
dili paylaşdıqları halda, hər iki ölkədən bəzi tədqiqatçılar tapılır ki,
türk mütəfəkkirlərini «azəri», «türkiyəli» deyə iki yerə parçalayırlar:
«Bu hər bir Azəri türkünü nə qədər mütəəssir eləyirsə, eyni dərəcədə də
bir soydan olan, bir dili paylaşan iki qardaşın - Azəri və Anadolu
türkünün ortaq ədəbiyyat, dil və mədəniyyətini parçalamağa rəvac verir
və təbii ki, məhz bu səbədən də hər iki tərəfdən olan türkləri əsla
məmnum etməyəcəkdir. Mirzə Fətəli əslən və nəslən bir türk olduğu halda
onu Türkiyə mühitinə əcnəbi bir müəllif kimi tanıtmaqdan güdülən məqsəd
nədir? Anlaşılması ən çətin olan məsələ də elə budur. Əgər məqsəd Azəri
türk müəlliflərini Anadolu mühərrirlərinə, Azəri türklərini isə Anadolu
türklərinə əcnəbi kimi tanıtmaqdırsa, belə olan surətdə Füzuli və Nəsimi
kimi böyük türk şairlərini də sadəcə «əcnəbi» Azəri mühitinə daxil
edərək onları ümumtürk mədəniyyəti sahəsindən kənarda saxlamaq lazımdır.
Halbuki elə dünən Ulu Qazinin göstərişi ilə Ankarada toplanan ilk türk
tarix qurultayında türk birliyinin ana vətəni, mənşəyi, mədəniyyətinin
və ümumiyyətlə, bütün mövcudiyyətinin qətiyyən «ayrılıq və qeyrilik»
güdülmədən bir küll halında araşdırılması ilə bağlı qərar verilmişdir».
Bu
onu göstərir ki, həmişə Türkiyə və Azərbaycan türklərini yalnız
dışardan deyil, içəridən də bir-birindən ayrımağa xidmət edən qüvvələr
olmuşdur və bu gün də var. Türkülüyn düşməni olan bu qüvvələr heç bir
zaman türk millətlərinin birliyinə sevinməmiş, daima onlar arasında
nifaq salmağa çalışmışlar. Biz bunu keçmiş tarixdə Teymurlar və
Bəyazidlər, Şah İsimayıl və Sultan Səlimlər, Şah Təhmasiblər və Sultan
Süleymanlar və başqa zamanlarda çox görmüşük. Biz bunun 20-ci əsrin
əvvəllərində də, Cümhuriyyət dövründə və Cümhuriyyətin işğalından
sonrakı dövrlərdə də şahidi olmuşuq. Bu gün də Türkiyə-Azərbaycan
birlyinin, ilk növbədə siyasi, iqtisadi və hərbi, daha sonra dil, soy,
mədəniyyət və s. sahələrdə birliynin baş tutmaması üçün əlindən gələni
edən iç və dış qüvvələr vardır. Şübhəsiz, o dövrdə türk birliyinə qarşı
olanlara Ə.Cəfəroğlular, Ə.Ağaoğlular, Ə.Hüseynzadələr,
M.B.Məmmədzadələr, M.Ə.Rəsulzadələr, A.İldırımlar və başqaları cavab
verdiyi kimi, bu gün də vardır və olacaq da.
Faiq Ələkbərov (Qəzənfəroğlu) 
Комментарии
Отправить комментарий