AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Əhməd bəy Ağaoğlu və türk-islam millətçiliyi
Azərbaycan
türk ziyalıları A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, H.B.Zərdabi, Ş.C.Əfqani
və başqalarının XX əsrin əvvəllərində, ilk məfkurə davamçılarından biri,
bəlkə də birincisi Azərbaycan türk ideoloqu və mütəfəkkiri Əhməd bəy
Ağaoğlu olmuşdur. İslamı dərindən mənimsəməklə yanaşı, Azərbaycan
türkləri arasında ilk dəfə Ə.Ağaoğlu «türk-islam millətçiliyi»
elmi-rasional nəzəriyyəsini irəli sürmüş, sonralar onu dini-siyasi
birlik kimi də qavramışdır. Azərbaycan türk mühacir ziyalılarından Mirzə
Bala Məmmədzadə və Hüseyn Baykaranın mülahizələrinə görə də, bu dövrün
ziyalılarından Ə.Ağaoğlu islamçılığa daha çox üstünlük vermiş, geniş və
dərin, nəzəri şəkildə «türk-islam millətçiliyi»ni təbliğ etmişdir. Başqa
sözlə, onların fikrincə 1900-cu illərdə Ağaoğlu bir müsəlman ziyalısı
kimi əsasən, islamda islahatlar aparmaqla müsəlman millətlərinin
tənəzzüldən qurtarıb tərəqqisinə və yüksəlişinə çalışmışdır.
Fikrimizcə,
islamçılığın siyasiləşməsi, yəni «türk-islam millətçiliyi»
nəzəriyyəsinin yaranması milli məsələnin gündəmə gəlməsi üçün
təkanverici rol oynamış, həmin ideyanın əsasında siyasi türkçülük (türk
xalqlarının birliyi) və daha sonra etnik-milli türkçülük (Azərbaycan
türkçülüyü) təşəkkül tapmışdır. Şübhəsiz, islamçılıqdan türkçülüyə,
türkçülükdən Azərbaycan türkçülüyünə gedən yol təkamül nəticəsində baş
vermişdir. Bu baxımdan, Ə.Ağaoğlu həmin dövrdə «türk-islam millətçiliyi»
uğrunda mübarizə aparsa da, türkçülüyə də meyil etmiş və bununla da,
Azərbaycan mili-türk ideyasının meydana gəlməsinə zəmin hazırlamışdır.
Ə.Ağaoğlunun
islamçılığa əsaslanan «türk-islam millətçiliyi» nəzəriyyəsi isə onun
«İslama görə və islamda qadın», «Müsəlman xalqlarının vəziyyəti»,
«Panislamizm və onun xarakteri», «Axund, İslam və Hatifülqeyb» və digər
əsərlərində, həmçinin çoxsaylı elmi-nəzəri məqalələrində öz əksini
tapmışdır.
Fikrimizcə, Ə.Ağaoğlunun elmi-rasional islamçılıqdan
kənara çıxıb siyasi islamçılığa - «islam millətçiliyi»nə meyil etməsində
ən başlıca amil Qafqazda ruslaşdırma, farslaşdırma siyasəti, o cümlədən
1905-1906-cı illərdə çar Rusyasının əli ilə baş verən erməni-türk
münaqişəsi və s. olmuşdur. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, Ə.Ağaoğlu
islamçılığın elmi-nəzəri əsaslarının yaranmasından sonra bu hərəkatın
siyasiləşməsinin tərəfdarı olsa da, dövründə baş verən hadisələr onun
özünü də «Gənc türklər» kimi, daha tez siyasi islamçılığa-«türk-islam
millətçiliyi»nə üz tutmağa sövq etmişdir.
Bütövlükdə, o,
1900-1910-cu illərdə tərəqqipərvər islamçılığa əsaslanan türk-islam
millətçiliyi nəzəriyyəsi ilə bağlı iki məsələyə diqqət yetirilməsini
zəruri sayırdı: 1) islam dünyasının fəlakətlərinin səbəbləri obeyktiv
təhlil edilməli və islam millətlərinin qurtuluş yolu ruhanilərin təbliğ
etdiyi islamda deyil, tərəqqipərvər ruhlu islamda axtarılmalı; 2) dini
kimliklə (islamla) milli kimlik (türklük), dini özünütəyinlə
(islamçılıqla) milli özünütəyin (türkçülük) isə bir-birinə nəinki
ziddir, hətta bir-birini tamamlayır.
1890-cı illərdə Parisdə
təhsil alarkən Avropanın təzyiqindən sarsılmış islam dünyasının
fəlakətlərinin səbəblərini axtaran Ş.C.Əfqani şəxsən həmsöhbət olduğu
Ə.Ağaoğluna dərin təsir bağışlamışdır. Həmin təsir altında Ağaoğlu
1899-cu ildə «Kaspi» qəzetində nəşr olunan bir məqaləsində qeyd edirdi
ki, əslən Həmədandan olan Əfqani özündə cəsarət tapıb birinci olaraq
müsəlmanların ailə və cəmiyyət həyatlarının köhnəldiyini, çağdaş dövrə
uyğun olmadığını və bunlara səbəb ruhanilərin özlərinin köhnəlməsi,
hakimiyyyətin kütlüyü və nadanlığı olduğunu qeyd etmişdir. Ağaoğlunun
fikrincə, Şərqdə nümunəvi ictimai xadim olan bu şəxs, eyni zamanda
özünün gələcək davamçılarının fəaliyyəti üçün proqram tərtib etmiş və bu
davamçıların inkişaf etdirməli olduqları ideyaları göstərmişdir.
«Müsəlman
xalqlarının vəziyyəti» (1903-1904) silsilə məqalələrində Ş.C.Əfqani
kimi, hazırda islam dünyasının yarımcan vəziyyətdə olması fikrini qəbul
edən Ağaoğlunun fikrincə, taleyin zərbələrindən sarsılıb məyus olmuş
müsəlmanlar indi gəzib bu fəlakətin onların üzərinə haradan gəldiyini
axtarır və vəziyyəti düzəltmək haqqında fikirləşirlər. «İslama görə və
islamda qadın» əsərində də Ə.Ağaoğlu qeyd edirdi ki, müsəlmanların
islahat dövrünü keçmələrinin vaxtı çatmışdır. Müsəlmanların qurtuluşu
üçün isə, islahatlar ilk növbədə qadınlara azadlıq verilməsindən və
əlifbanın islahından başlamalıdır. Eyni zamanda, o, müsəlmanları qəflət
yuxusundan oyatmaq üçün, Əfqani kimi müsəlman islahatçısının yolunu
gözləyirdi. Ağaoğlu hesab edirdi ki, hər bir müsəlman milləti ilkin
islama əməl etməklə, milli mənəvi dəyərlərə sahib çıxmaqla yanaşı, qərb
mədəniyyətinin müsbət dəyərlərini də mənimsəməli və Avropa millətləri
kimi inkişaf etməlidirlər. Çünki islam bədbinlik deyil, nikbinlik və
tərəqqipərvərlik dinidir.
Bizə elə gəlir ki, Ağaoğlu
«Panislamizm və onun xarakteri» məqaləsində «panislamizm»in, yəni
«türk-islam millətçiliyi»nin elmi-nəzri əsaslarını verməyə çalışmışdı.
Onun fikrincə, panislamizm ideyası islamın özündə, onun nəzəriyyə və
tarixində ehtiva edilmişdir: «Quran, hər cür millətçiliyə düşməndir.
Ümumbəşərilik demək olan islam milli əlahiddəliyi, irqi ayrı-seçkiliyi,
silki xurafat və ənənələri zəiflətməyə çalışır. İslama görə, ona iman
gətirən bütün insanlar qardaşdırlar, hamı Allah və Quran qarşısında
bərabərdir. Nə türk, nə ərəb, nə fars, nə hindu, nə zənci, nə ağ var:
hamı müsəlmandır, bərabər və birdir, hamı eyni bir Atanın, sevən bir
Atanın (Allahın - F.Ə.) övladlarıdır, fərq yalnız Ona itatət edənin
dərəcəsindədir. Bu ideya Quranda ümumi müddəa şəklində deyil, aydın və
rəsmi şəkildə ifadə edilmişdir: «müsəlmanlar qardaşdırlar».
«İslam,
Axund və Hatifülqeyb» (1904) adlı əsərində ən çox islamla bağlı olaraq
yaranmış mövhumata, xurafata, dini fanatizmə və s. diqqət yetirən
Ə.Ağaoğlu ruhanilərə başa salmaq istəmişdir ki, onların islamın adı ilə
bağlı gördükləri işlər bu dinə mənfi təsir göstərmiş, onun qüdrətini
zəiflətmişdir. Axundlar islamın xadimi olduqları halda, uzun zamandır
ki, bu dini odlara yaxmış, bununla da büiün dünyada islamın nüfuzuna
xələl gəlmişdir. Hatifülqeyb də hər bir millət arasında yüzlərlə
məzhəbin, təriqətin olmasının günahkarı din xadimləri olduğunu göstərir.
Əsərdən məlum olur ki, müsəlmanların çoxu islamın, Quranın əsil
mahiyyətini bilmir və burada da əsas günahkar din xadimləridir.
Ə.Ağaoğlunun
fikrinə görə, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) təlimi Allahın təlimidir və
islam haqqında fikir yrütümək üçün Quran əsas götürülməlidir. Onun
fikrinə görə, islamdakı Allah anlayışı hər şeyin ondan baş verdiyi və
hər şeyin ondan qayıtdığı sonuncu «səbəblər səbəbidir». Allah həyatı,
ölümü, zamanı, məkanı özündə ehtiva edir, özü isə bunların heç biri ilə
məhdud deyildir.
Ağaoğlunun fikrincə, islamda meydana gələn
təriqətlər, təlimlər sonralar yaranmış və onlar islamın mahiyyəti ilə
uyğun gəlmir. Çünki islam tək Həqiqətin, Allahın iradəsinin ifdasiə
olub, dəyişilməzdir. Bu mənada şiəlik, çünnilik, vəhabilik, babilik və
s. kimi təriqətlər, məzhəblər islamın ruhuna ziddir. Əslində bu
təriqətlər, məzhəblərin vasitəsilə vahid olan bir dini parçalamaq isə
onun tənəzzülünə çalışmaq deməkdir.
O, əcnəbilər tərəfindən
ortaya atılmış bir anlayış olmasına baxmayaraq, bir müddət panislamizmi
(«pan» yunanca hamısı, bütövlük mənasını verir) müsəlman-türk dünyasının
oyanışı və inkişafı uğrunda mübarizə aparan qüvvələrə verilmiş müsbət
bir məfhum kimi qəbul etmişdi. Ola bilsin ki, Ə.Ağaoğlunun «panislamizm»
anlayışına ilk dövrlərdə, bu cür münasibəti sonralar, həmin məfhumun
«islam birliyi» uğrunda mübarizə aparan bütün qüvvələrə verilmiş ümumi
siyasi-ideoloji bir ada çevirilməsində də müəyyən rolu olmuşdu. Ancaq
bütün hallarda Ə.Ağaoğlu da Ə.Hüseynzadə kimi, «panislamizm» dedikdə,
bütün «ittihadi-islam» tərəfdarlarını deyil, yalnız onun mötədil (orta)
mövqedən çıxış edən «ağılı ünsürlər»ini, yəni tərəqqipərvər hissəsini
nəzərdə tutmuşdu.
Bunu, sonralar Ə.Ağaoğlunun Ə.Hüseynzadə kimi,
«panislamizm» anlayışına dəyişən münasibəti də göstərir. O, sonralar bu
anlayış ətrafında Avropa, o cümlədən Rusiya millətçilərinin yaratdığı
mənfi obrazı aradan qaldırmaq üçün qeyd edirdi ki, «müsəlmanlar
qardaşdırlar» prinsipini irəli sürən islam müsəlmanlar arasında
qardaşlığa, ittifaqa və ittihada əsaslanır: «Fəqət bu ittihad və
ittifaqımız avropalıların ixtirası və onları təqlid yolu ilə Rusiya
ermənilərinin də istilah etdikləri «panislamizm» deyildir. Yəni bizim
«ittihadımız» slavyan milləti arasında mövcud olan «panslavizm» fikri
kimi ümumislamları da bir dövlətə ilhaq etmək və yaxud bir nöqtəyə
ictima edərək, aləmi-xristianiyyəyə qarşı qiyam etmək fikri deyildir…
Kaş ki, bizdə dəxi böylə bir əsaslı fikir və mərkəzi-ictimaimiz ola idi
də. Biz müsəlmanlar da böylə bir məsləkə xidmət etməklə iftixar edər
idik. Fəqət nərədə bu fikir, nərədə bu mərkəz?! Böylə bir xəyaldan
ibarət bulunan «panislamizm» fikirinə deyil, heç olmazsa
ittihadi-islamiyyə-şəriyyəmizə xidmət etsələr də çox təşəkkür edər
idik». Bununla da, Ə.Ağaoğlu «panislamizm»in müsəlmanların vahid
dövlətinin, yaxud da federasiyasının yaradılması uğrunda mübarizə aparan
bir cərəyan kimi verilməsinin əleyhinə çıxmışdı. O, belə qənaətə
gəlmişdi ki, islamçılıq daha çox islam qanunları əsasında mənəvi birliyə
nail olmaqdır.
Fikrimizcə, Ə.Ağaoğlu islamçılıq ideyası uğrunda
mübarizədə türklüyü onun əsas silahlarından biri kimi görmüş, bu
baxımdan «türk-islam millətçiliyi» dedikdə daha çox türk-müsəlman
birliyini ifadə etmişdi. Bu baxımdan «Kaspi», «Həyat» və «İrşad»
qəzetlərində dərc olunan məqalələrində o, ruslaşdırmaya, farslaşdırmaya,
o cümlədən erməni millətçiliyinə qarşı çıxaraq milli mənsubiyyət
məsələsinə geniş yer vermiş, türk adət-ənənələri və mədəniyyətini təbliğ
etmiş, sünni-şiə ayrılıqlarına qarşı olmuş, milli hüquq və
azadlıqlarından bəhs etmişdir.
Onun fikrincə, çar hökumətinin
siyasəti isə, sadə rusların türklərə olan münasibətindən tamam
fərqlidir. Belə ki, sadə ruslarla türk-tatarlar arasında gizli bir
doğmalıq, yaxınlıq vardır, çünki rusların damaralarında türk-tatar qanı
çoxdur. Tatarların bir neçə yüz il davam etmiş hökmranlığı hədər
getməmiş, hər iki irq bir-birinə möhkəm qaynayıb qarışmışdır. Bir sözlə,
ruslarla türk-tatarlar aralarındakı din ayrılığına baxmayaraq,
tatarların öz antropoloji xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı,
bir çox rus ailələrinin də damarlarından tatar qanı axır. Ancaq
türk-tatarlarla ruslar arasındakı bu doğmalığa, yaxınlığa rəğmən, 1-ci
rus inqilabına qədər çar Rusiyası «mənfur məzhəbçilik-ruslaşdırma
siyasəti» aparmış, onları ən mühüm hüquqlardan belə məhrum etmişdir.
Ə.Ağaoğlu
açıq şəkildə qeyd edir ki, heç bir iş görmədən, əmək sərf etmədən,
sutkada 18 saat yataraq, kef edərək fövqəltəbii möcüzələrlə 18 saat
işləyən, əl-ələ verib yaşayan xalqlarla rəqabət aparmağı düşünmək çox
yanlışdır və daha belə yaşamaq yaramaz. Artıq özümüzü cansız, ölü
portretlərin yerinə qoymaqdan əl çəkməli, işləməli, özümüz özümüzün
qeydinə qalmalı, ehtiyaclarımız barədə düşünməli və onun təmin edilməsi
üsullarını öyrənməliyik: «İndi bütün Rusiya qarşısı alınmaz və qüdrətli
bir tərzdə yeniləşdiyi bir dövrdə biz müsəlmanlar da yeniləşməliyik, əks
təqdirdə biz yenə geridə qalacayıq, yenə hamı bizi ötüb keçəcək».
Ağaoğlu qeyd edir ki, Rusiyada həyata keçirilən islahatlardan maksimum
yararlanmaq, yeni həyat formaları arasında başımızı itirməmək, həmin
formalara ağlabatan tərzdə uyğunlaşmaq, ətrafmızıdakı xalqların
səviyyəsinə çatmaq və özümüzə layiqli yer tumaq lazımdır: «Bundan ötrü
isə: 1) elə bu saat, dərhal ictimai həyatda bizim zəifliyimizin,
indiferentliyimizin, dava-dalaşın, şəxsi qərəzliyin bütün səbəblərini
bir kənara atmalıyıq; 2) hər yerdə və hər işdə ağla, zəkaya,
işguzarlığa, biliklərə, namusluluğa üstünlük verməli, onları
yerlibazlığın, qohumbazlığın və şəxsi qərəzliyin kölələrinə
çevirməməliyik; 3) müsəlmanlara hər yerdə və hər işdə, həmçinin müsəlman
ziyalılarına tam etimad göstərilməli, onları özləri üçün rəhbər
seçməli, onların məsləhət və göstərişlərinə əməl etməlidirlər, çünki
yeni həyatın tələblərini, bu tələblərin təmin edilməsi üsullarını ən
yaxşı bilən həmin ziyalılardır».
Ə.Ağaoğlunun bu tezislərində
açıq aşkar siyasi ünsürlər də öz əksini tapmışdır. Çünki o, Rusiyadakı
müsəlman türkləri eyni ideyanı, dini və etnik mənsubiyyəti nəzərə
almaqla, birləşməyə çağırır və əsas yükü ziyalıların çiyininə qoyurdu.
Birinci növbədə ziyalılar bütün qüvvələrini cəmləşdirməli, gecə-gündüz
yorulmaq bilmədən işləməli və ölkə yeni həyata qədəm qoyduğu andan
etibarən buna hazır olmalıdırlar. Ağaoğlunun fikrincə, ziyalılar
Qafqazda müsəlman türklərin çoxluq təşkil edən bir millət olduğuna görə,
mövcud olan rəsmi dövlət orqanları və başqa təşkilatları, eyni zamanda
diyarın özünü hərtərəfli öyrənməlidirlər. Əgər bu baş verərsə, onda
türklər Qafqazın ən sanballı ünsürü kimi diyarın həyatında onun sayına
və mövqeyinə uyğun yer tuta biləcək və indiyə qədər olduğu kimi kənarda
qalmayacaqdır.
20-ci əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1900-1910-cu
illərdə Azərbaycanda islamçılığın ən görkəmli nümayəndəsi, sovet
ədəbiyyatında da etiraf olunduğu kimi «Azərbaycan burjaziyasının
ideoloqu» Ə.Ağaoğlu Azərbaycan milli ideologiyasının formalaşmasında
mühüm rolu olmuşdur. Ə.Ağaoğlunu həmin dövrdə digər fikirdaşlarından
fərqləndirən əsas cəhət islam əsasında türksoylu dövlətlərin, hətta
islam dövlətlərinin arasında «türk-islam birliyi»nin - türk-islam
millətçiliyinin yarana bilməsi inancı olmuşdur.
Комментарии
Отправить комментарий