BƏZİ ALİMLƏR NİYƏ ALLAHA İNANMIR?

• 
  Sərdar Cəlaloğlu

4-11-2016 16:56

(DİN VƏ ELM: RƏQABƏTDƏN ƏMƏKDAŞLIĞA)
Qurani-Kərimin “Bəqərə”surəsinin 164-cı ayəsində bəyan edilir: “Həqiqətən, ağıl sahiblərindən ötrü, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində, içərisində insanlar üçün mənfəətli şeylər olan gəmilərin dənizlərdə üzməsində, quruyan yer üzünü Allahın göydən yağmur yağdıraraq yenidən diriltməsində, cins-cins heyvanları onun hər tərəfə yaymasında, göylə yer arasında ramedilmiş küləyin və buludların bir səmtdən başqa səmtə döndərilməsində əlamətlər vardır”.
“Fatir” surəsinin 28-ci ayəsində bəyan edilir: “İnsanların, heyvanların və davarların da müxtəlif növ və rənglərdə olanları vardır, belədir. Allahdan Öz bəndələri içərisində ancaq alimlər qorxar”.
“Həcc" surəsinin 54 -cü ayəsində bəyan edilir: “Və elm verilən kəslər də bilsinlər ki, haqq sənin Rəbbindəndir. Artıq ona inansınlar və ürəkləri ondan arxayın olsun. Şübhəsiz ki, Allah iman gətirənləri doğru yola yönəldər!”.
“Nusa” surəsinin 162-ci ayəsində bəyan edilir: “Lakin onların elmdə qüvvətli olanları və möminləri sənə nazil edilənə və səndən əvvəl nazil edilənə və səndən əvvəl nazil olanlara inanır, namaz qılır, zəkat verir, Allaha və axirət gününə iman gətirirlər. Biz, əlbəttə, onlara böyük mükafat verəcəyik!”.
“Hus”surəsinin 116-cı ayəsində bəyan edilir: “Bəs nə üçün sizdən qabaqkı insan cmiyyətlərindən – onların xilas etdiyimiz az bir qismindən başqa - yer üzündə fəsad törətməkdən çəkindirən ağıl və düşünçə sahibləri olmadı. Zülm edənlər öz keflərini və eyş işrətlərini davam etdirdilər və onların hamısı günahkar idilər”.
“Yusuf” surəsinin 2-ci ayəsində bəyan edilir: “Həqiqətən, Biz onu ərəbçə bir Quran şəklində nazil etdik ki, bəlkə düşünəsiniz və ağılla dərk edəsiniz”.
Bu ayələrdən görünür ki, hec bir din İslam dini qədər alimlərə ünvanlanmayıb və heç bir din Qurani-Kərim qədər insan ağlına, düşüncəsinə hesablanmayıb. Qurani-Kərimin ilahi bilgiləri əsl ağıl sahiblərinə, elmdə qüvvətli olan alimlərə, ünvanlanmış və bu bilgilərin doğruluğunu yalnız onlar dərk etdiyindən, ilk növbədə İslam dininə onlar iman gətirməli, Allahdan onlar qorxmalı və buna görə də başqalarını da fəsad törətməkdən çəkindirməlidirlər. Buradan aydın olur ki, Qurani-Kərim alimlərə üstünlük verdiyi kimi, onları həm də ictimai işlərdə vəzifələndirir. Ədalətli hakimiyyət və sağlam cəmiyyət quruculuğundan onların üzərinə ciddi öhdəliklər qoyur. Amma təcrübədən aydın olur ki, əqli elmlərdə, dünya şöhrəti qazanmış alimlər də daxil olmaqla, əksər alimlər dinə iman gətirmir və Allahın varlığını inkar edirlər. Niyə? Bu sualın yalnız iki cavabı ola bilər: ya dinə inanmayan alimlərin əksəriyyəti əsl ağıl sahibi deyil, ya da elmdə qüvvətli deyillər. Buradan da məntiqlə sübut olunur ki, dinə inanmayan alimlərin dinə iman gətirməməsi və Allahın varlığına inanmamaları dini bilgilərin doğruluğu və düzlüyü ilə yox, onların özlərinin ağıllarının vəziyyəti və elmi səviyyələri (gücləri) ilə və ya dini bilgiləri anlamaq üçün yetərli dəlillərə malik olmamalari ilə bağlıdır.
Elmlə din arasında əlaqə bəşər tarixinin ən ciddi problemlərindən biri kimi meydana çıxmışdır. Dinlə elmin münasibəti müxtəlif dinlərdə, müxtəlif dövrlərdə fərqli olmuşdur. Musəvilikdə din yəhudilərin xeyrinə məqsədəyönlü təhrif edildiyindən, elmin kriteriyası kimi mənfəət əsas götürülmüş və nəticədə mənfəət elmləri, o cümlədən paralogiyalar inkişaf etmişdir. Paralogiyalar formaca elm, məzmunca xürafatdan ibarətdir. Buradan, Tövrata paralel olaraq yəhudilər Talmud və Tora yartmışdır. Bu gün də mənffət elmlərinin əksəriyyətinin müəllifi yəhudi mənşəli alimlərdir.
Xristianlıq dini anlamağın təhrifindən meydana çıxdığından, elmlə din barışmaz zidiyyətdə olmuş, orta əsrlərdə din elmi, yeni əsrdə elm dini inkar etmişdir.
İslam dini elan olunan gündən Qurani-Kərim dinə iman gətirməyə paralel olaraq, insanları elm öyrənməyə dəvət etmişdir. Bu islamın təriqət və məzhəblərə parçalandığı vaxta qədər belə davam etmiş, elm dinin, din elmin inkişafında iştirak etmişdir. İslam dininə görə, həm dini elm, nəqli elm - hikmət, həm də bəşəri elm, əqli elmlər – dünyəvi elmlər bir mənbədən Allah-təala tərəfindən insanlara verilmişdir. Bu da dinlə elmin bir mənbədən çıxan iki işıq olduğunu sübut edir. Sadəcə əqli elmlər mələklər tərəfindən beyinlərə, nəqli elmlər Allah-təala tərəfindən qəlblərə verilmişdir və əqli elmlər bu dünyanın aşkar bilgilərini, nəqli elmlər bu dünyanın gizlin və axirət aləminin qeyb (aqnostik) bilgilərini öyrətdiyinə görə zahirən fərqlilik təşkil edirlər.
Dinlə elmin birgə öyrənilməsi Qurani-Kərimdə hər bir müsəlmanın qarşısında ilahi öhdəlik kimi qoyulmuşdur. Nəticədə, klassik İslam alimləri həm elm sahəsində misilsiz nailiyyətlər əldə etmiş, həm də böyük teoloqlar kimi tarixə düşmüşlər. Bura İbn Sina, Nəsrəddin Tusi, Biruni, Ömər Xəyyam, Uluqbəy, Xətib Təbrizi, Fərabi, Kindi kimi nəhəng İslam alimlərini göstərmək olar. Məsələn, məhz buna görədir ki, İbn Sina yalnız məşhur tibb alimi deyil, o, Aristotelin “Metafizika”sına şərhin müəllifi olmaqla yanaşı, İslam dini ilə bağlı yazdığı bir çox ciddi əsərlərin müəllifidir və ruhani aləmdə tanınmış din xadimi kimi qəbul edilir. Digər İslam alimləri üçün də eyni keyfiyyətlər xasdır. Buradan Qərb elmindən fərqli olaraq İslam elminin universal elm olduğu sübut olunur.
Təriqət və məzhəblər İslamda xurafata meyllənməyə təkan verdiyindən, orta əsrlərdən başlayaraq İslam dini də dünyəvi elmdən uzaqlaşmışdır...
İslam aləmində elmin inkişaf etdiyi vaxtlarda Qərbdə kilsə alimləri tonqalda yandırır, elmi ideyaları bidət elan edirdi. Yalnız din dövlətdən ayrıldıqdan və feodalizmdən kapitalizmə keçiddən sonra Qərbdə də elm inkiaş etməyə başladı və çox təəssüf ki, dindən tam ayrıldığından səhv yolla inkişaf etdi. Qərb elmini İslam elmindən fərqləndirən əsas cəhət “dar ixtisaslama”dan - elmin sahələrə ayrılmasından ibarətdir. Dar ixtisas elmi həqiqətin ayrıca bir hissəsini öyrəndiyindən, elmdən daha çox məlumat kefiyyətinə malik olmuşdur. Düzdür, yüz il ərzində Qərb elmi dünyanın simasını dəyişdirməyə nail olmuş, amma əvəzində dünyanın idrakında, ekologiyada və insanlaşmada ciddi problemlər doğurmuşdur. Qabaqcıl Qərb mütəfəkkirləri bu vəziyyətdən yeganə çıxış yolunu ensklopedik elm erasına keçiddə görürlər, hansı ki, İslamın elm anlayışına uyğundur.
Qurani-Kərimə görə, əqli elmlər ilahi elmə dəlil təqdim etmək vəzifəsini yerinə yetirir, hikmət həmin dəlillər əsasında aşkarlanmış həqiqətlərin doğruluğunu sübut edir. Elm nəticələrlə bağlı biliyi öyrənir, din səbəblərlə bağlı bilikləri öyrədir. Müasir Qərb elmləri özləri özlərindən həm dəlil verir, həm də həmin dəlil əsasında sübutetmə ilə eyni vaxtda məşğul olduğundan, bəzi elmi həqiqətlər döğru, bəziləri yanlış olur və sahə elmləri bir-birindən fərqli biliklər verməklə gerçəkliyin tam dərkinə mane olurlar. Bu da Qərb elminin dinlə zidiyyətinin əsasını təşkil edir. Dini biliklər tam biliklər - mütləq həqiqətin biliklərindən ibarətdir. Müasir elm böyük üstünlüklə “Qərbə” - xristian qövmünə aid olduğundan, müasir elm ümumiyyətlə dinlə zidiyyət təşkil edir və əksər Qərb alimləri birmənalı şəkildə dini inkar edir.
Elmlə dinin qeyri-sağlam rəqabəti bir tərəfdən dini ideyalara inamı sarsıtmış, digər tərəfdən elmi mənfəətin dairələrinin əsirinə çevrilməsinə və ticari elmin inkişafına səbəb olmuşdur. Müasir Qərb elmi mənfəət üzərində inkişaf etdiyindən faydalılıq əmsalı sıfra bərabər olmuş, bu da ekoloji və humanitar fəlakətlərə yol açmışdır. Bunu belə bir fakt sübut edir ki, məhz Qərbdə elm kapitalizmin inkişafından sonra özünə dayaq tapmış və kapitalizm elmi dindən müdafə edən sipərə çevrilmiş, elm isə kapital artımına xidmət etdirilmişdir.
Azərbaycanda da alimlər arasında ateistlər başqa kəsimlərlə müqayisədə böyük həcm təşkil edir. Bu da Azərbaycan cəmiyyətində mənəviyyat, ruhaniyyat, o cümlədən dövlətçilik problemlərini yaradan əsas amillərdən biri kimi çıxış edir. Həm din, həm elm həqiqətə iddia etdiyindən, “kim haqlıdır” və “dinlə elmin əlaqəsi necə olmalıdır”, - sualları meydana çıxır?
XX əsrin birinci yarısında dünya şöhrətli, görkəmli rus təbətşünası və mütəffəkiri, biosferin tədricən inkişaf edərək noosferaya keçidi haqqında ciddi elmi tədqiqatların və təbiətşünaslıq elminin tarixi inkişafına həsr edilmiş “Elmi fikir planetar təzahür kimi” adlı kitabın müəllifi V.İ.Vernadski, Rusiya Tavr elmi asosasiyasının 27 oktyabr 1920-ci il tarixində keçirilmiş qurultayında, “Rus ziyaliları və yeni Rusiya” mövzusunda çıxışında demişdir: “Tarix göstərir ki, elmi bilik nahiyyəsindəki insan fikri yeniliyə yalnız onda çata bilər ki, elmi yaradıcılıq ideyaları dini yaradıcılıqla yanaşı, inkişaf etsin”. Məncə, elmlə dinin əlaqəsinə Vernadski qədər heç kəs dəqiq və düzgün qiymət verməmişdir və Vernadskinin fikirləri İslam dininin elmə münasibətini demək olar ki, kopyalamışdır. Vernadskinin bu çıxışından on illər sonra, Qərb aləmində xristianlığın tənəzzülü və Qərb elminin anti-humanist mahiyyət alması ilə bağlı olaraq, elmlə dinin əlaqələri məsələsinə yenidən baxılması ilə bağlı ideyalar meydana çıxmağa başlamışdır. Vernadski öz fikirlərində nə qədər haqlı olmuşdur? Yəni doğrudan da elmlə din qarşılıqlı inkişafda olmalıdır? Tarixi təcrübə göstərir ki, hər şeydən əvvəl elmlə dinin ziddiyyəti ilk növbədə hər ikisinin düzgün inkişafina mane olmuşdur. Belə ki, dində nəhəng elmi potensial, elmdə ruhaniliyin mahiyyətini aydınlaşdıran nəhəng elmi faktlar saxlanmaqdadır. U.Arntc yazır: “Nəhəng suallar ona görə nəhəngdir ki, bizim reallığımızın üfüqlərini sərhədsiz olaraq genişləndirir və inkişafın sonsuz sayda variantlarını təqdim edir. Onlar ona görə sual şəklindədir ki, məlumun sərhədlərindən kənardan gəlir. Orada nəhəng cavablar nahiyyəsi yerləşir. Bu, sərhədlərə daxil olmaq üçün dəyişmək zəruridir”. Bu nəhəng cavablar dinin elan etdiyi bilgilərdə insanlara elmi formadan fərqli şəkildə öyrədildiyindən, alimlər belə nəhəng cavabları tapmaqda hələ də çətinlik çəkirlər.
Dini bilgilər səmavi kitablardan, elmi bilgilər xarici seyr olunan bu dünyadan – Kainatdan və insanın özündən əldə edilir. Qurani-Kərimdən görünür ki, əslində ilahi elm bir-birindən fərqli iki üsulla, ilahi bilik - sözlə, dünyəvi biliklər - maddi ifadə yolu ilə insanlara bəyan edilir. Buradan belə bir sual meydana çıxır. Doğrudanmi, Kainat da Qurani-Kərim kimi bir kitabdır və ya doğrudanmı, Qurani-Kərim Kainat kimi bir aləmdir? Məşhur alim Qalileo Qaliley yazır: “Nəhəng kitabda – Kainatda fəlsəfə qoyulmuşdur. Bu kitab həmişə bizim seyrimizə açıqdır və oxumaq üçün əlçatandır. Amma onu o vaxta kimi anlamaq olmaz ki, siz onun yazıldığı dili öyrənməyəsiniz. Bu dil riyazi dildir, kitabin hərfləri üçbucaq, dairə və digər həndəsi füqurlardır. Əgər insan onu oxumağı öyrənməyəcəksə, o, biliksizliyin qaranlı labirintlərində əbədi olaraq azacaq”. Allah-təala da Qurani-Kərimdə azanların - doğru yolda olmayan, düzgün düşünməyən və düzgün davranmayan insanlar olduğunu bəyan edir və insanları Kainatdakı dəlillərə diqqət etməyə - dünyəvi elmləri öyrənməyə çağırır. Dinə görə, Kainat Qurani-Kərimdə bəyan edilən mühakimələrin doğruluğunun sübut edilməsinin dəlillərini təqdim edir. Dəlil sübut tələb etməyən həqiqəti özündə ifadə edən ən kiçik idrak obyektidir. Buradan da, əslində aydın olur ki, elmlə din əməkdaşlıq etməlidir. Əks halda din öz mühakimələrinin sübutları üçün dəlil, alimlər tapdıqları dəlillər əsasında nəyisə sübut edə bilməyəcəklər.
Müasir Qərb alimlərindən Maysil Ledvuit elmlə din arasındakı münasibətlə bağlı yazır: “Elmlə ruhanilik arasındakı uçurum bizə bu gün çox böyük təsir göstərir. Rəsmi elm aləminin təmsilçiləri mənəvi təlim haqqında çox az şey bilirlər. Bədbəxtçilikdən kilsə xadimləri də müasir elmi nailiyyətlərlə maraqlanmır. Buna görə də, faktiki olaraq hər iki tərəf bir-birinə atəş açmaqla məşğuldur. Baxmayaraq ki, dünyanın elmi təsəvvürü və həqiqətin ruhani idrakı - sadəcə reallığa baxışda bir-birini qarşılıqlı tamamlayan üsuldur”. Digər bir tədqiqatçı ssenarist Uill Arnts isə belə yazır: “Əgər elm və ruhanilik sonsuz reallığın təbiətini tədqiq edirsə, onların yolu sonda kəsişəcəkdir… İnsan tərəqqisinin tarixi öyrədir ki, inkişaf yalnız onda mümkündür ki, həqiqət axtarışına insan biliyinin daha və daha çox sahəsi cəlb olunsun. Elm və ruhanilik əməkdaşlıq etməlidir, nəinki rəqabət aparmalıdır”. Doğrudan da bu gün çoxlu sayda dünyəvi və dini elmlər bir-birindən ayrılıqda inkişaf etdirildiyindən, məlumun sərhədlərindən kənardakı həqiqətləri idrak etmək çətinlik yaradır.
Elmin reallıqla bağlanması Dekartın “təcrübə həqiqətin meyarıdır”, İ.Kantın “Bizim bütün biliklərimiz təcrübədən başlayır” mühakimələri ilə bir daha təsdiq olunmuşdur. Hər iki ideya ilk baxışdan belə bir qənaət yaradır ki, təcrübəyə daxil olmayan heç bir idrak obyekti özündə bilik təqdim edə bilməz və başlanğıcı təcrübədə olmayan bilik həqiqi bilik ola bilməz. Amma hər iki fikrə bir az dərindən yanaşıldıqda, tamamilə başqa nəticələr alınır.
“Təcrübə həqiqətin meyarıdır” fikri o mənada doğrudur ki, həqiqətin nisbiləşməsi – entropiyaya məruz qalması təcrübədə baş verdiyindən, həqiqət təcrübəyə uyğun dərəclənir - nisbiləşir. Buradan aydın olur ki, bütün təcrübi biliklər nisbidir. Yənidoğrudur, amma dəqiq deyil. Başqa sözlə, şübhəsizdir – düzdür, amma yəqin deyil. Və ya yəqindir, amma düz deyil. Qurani-Kərimdə bəyan edilən biliklər isə “həqiqət və şübhəsizdir”, yəni təcrübədən asılı olmadığından mütləqdir - həm yəqindir, həm də düzdür. Allah-təala Özünü Qurani-Kərimdə məaric - dərəcələyən adlandırır. Fəlsəfə də həqiqətin cari, xüsusu, ümumi, ən ümumi və mütləq olmaqla beş dərəcəyə ayrıldığını sübut edir. Ümumi həqiqət bir-birinə əks iki cür - bəzi ümumi həqiqətə, ən ümumi həqiqət iki müxtəlif ən ümumi həqiqətdən təşkil olunduğundan, məlum olur ki, həqiqət 5 səviyyədə 7 cür dərəcələnir. Əgər Allah-təala məaricdirsə, onda Onun Öz biliyi məaricə məruz qala bilməz. Məhz Allahın məaric olmasına görə, həm idrak obyektlərinin həqiqətləri, həm də həqiqətin idrakı dərəcələnir ki, bu da nisbi həqiqətləri təşkil edir. Buradan aydın olur ki, din mütləq həqiqət haqqında bilgi verdiyindən təcrübə dini bilgilərin meyarı ola bilməz.
İ.Kantın “Bizim bütün biliklərimiz təcrübədən başlayır” fikri “idrak obyektlərinin qurulması -formalaşması təcrübədə qurtarır” kimi də ifadə etmək olar. Yəni təcrübə - yaradılışın başa çatması idrakın başlanmasının vəhdətindənibarətdir. Əgər təcrübədə təbiət başa çatır, idrak başlayırsa, onda belə bir sual meydana çıxır. Təbiət - idrak obyektlərinin qurulması hardan başlayır, idrak harda başa çatır? İ.Kantın transendental fəlsəfəsi məhz bu məsələyə - idrakın sonu, təbiətin başlanğıcına - həsr olunub. Əgər doğrudan da İ.Kantın dediyi kimi həqiqətin başa çatması onun idrakının başlanğıcı ilə vəhdət təşkil edirsə, məntiqnən idrakın sonu ilə təbiətin başlanğıcı da vəhdət təşkil etməlidir. Buradan da, Kantın aprior həqiqətlər haqqında ideyaları meydana çıxmışdır. Aprior bilik - həqiqətin başlanması ilə bağlı bilgilərin idrakın sərhədlərindən kənarda - idrakın sonundan əldə edilməsinə işarə edir. Transendental fəlsəfə idrakın sərhədlərindən kənarda, başlanğıc haqqında bilgiləri öyrənmək haqqında təlim kimi meydana çıxır. Buradan məlum olur ki, elm idrak çərçivəsində və təbiətin qurulmasının başa çatmasından bilik əldə etdiyindən, təbiətin başlanması və idrakın başa çatmasından sonrakı bilgiləri təsdiq etmək imkanına malik deyil. Təcrübə emanasiya - həqiqətin pisləşməsi - nisbiləşməsi prosesi ilə təkamül -formanın kamilləşməsi - həqiqətin absurdlaşması prosesinin vəhdətindən meydana çıxır. Buradan aydın olur ki, təcrübədə ən kamil idrak obyektində ən pis - nisbi həqiqət idrak olunur. Emprik elmlər idrak obyektindən - bu dünyanı təşkil edən son kamillikdə olan şeylərdən idraka başladığından elmi biliklər özlərində ən nisbi bilikləri, dini biliklər təcrübədən kənar – təkamül və emanasiya prosesləri başlamamışdan olan həqiqətləri bəyan etdiyindən, ən mükəmməl mütləq həqiqəti bəyan edir.
Mark Visenti elmlə dinin fərqliliyi haqqında yazır: “Elm ali güclərin fəaliyyətinin nəticələrini araşdırır… Elm və din bir-birindən o qədər də uzaq deyil. Bu, bir və eyni şeyi aydınlaşdırmaq istəyən fərqli sahələrdir”. Əgər elm ali güclərin fəaliyyətinin nəticələrini araşdırırsa, onda aydın olur ki, din elmin araşdırdıqlarının ali səbəbləri haqqında bilik verir. Qurani-Kərimdə insanın səbəb-nəticə sahibi kimi yaradıldığı bəyan edilmişdir. Bu, o deməkdir ki, insanların malik ola biləcəyə ən mükəmməl bilik nə ayrıca səbəb, nə ayrıca nəticə haqqında yox, məhz səbəb-nəticə əlaqəsindən aşkarlanan biliklər ola bilər ki, bu da hikmət adlanır. Buradan da həqiqi bilginin səbəb-nəticə əlaqəsinə uyğun dinlə, elmin birgə fəaliyyəti ilə əldə edilə biləcəyi aydın olur. Elə bir əqli elm yoxdur ki, o səbəblər haqqında tədqiqat aparsın. Elmi metod ona görə təcrübə ilə şərtlənmişdir ki, həqiqətin yoxlanması təcrübədən mümkündür. Yəni elmlər təcrübə yoxlamaqla aşkarlanmış biliyin doğru və yalan olduğunu təsdiq edirlər. Biliyin hər bir dərəcəsinin özünə xas yoxlama üsulu vardır, hansı ki, konkret suallandırma tələb edir. Elm “düzdür və ya səhvdir” sualına, nəzəriyyə “mümkündür və ya mümkün deyildir” sualına, fəlsəfə “ideya sistem yaradır, ya yox” sualına, din biliyin “bəyan edilir, ya edilmir” sualına cavab verir. Buradan aydın olur ki, dində bəyan edilən bütün bilgilər doğru, bəyan edilməyənlər yalandır. Elmdə təcrübədə yoxlanmaqla təsdiq olunan bilgilər düz, yoxlanması mümkün olmayan bilgilər yalandır. Qurani-Kərimin “Ali-İmran”surəsinin 66-cı ayəsində bəyan edilir:“Budur, siz ki, elminiz olan şey barəsində bir-birinizlə mübahisə edirdiniz, bəs nə üçün bir-birinizlə elminiz olmayan şey barəsində mübahisə edirsiniz?! Allah bilir, siz isə bilmirsiniz”. Məlumdur ki, alimlər bilinməsi mümkün olan -bilinən və ya məlum şeylər ətrafında mübahisə edirlər. Ona görə də hər hansı sahə elmi bilavasitə öz predmeti ilə bağlı mübahisə edir. Heç bir elm Allahın varlığını və ya digər bilinməyən - məlum olmayanları tədqiqat predmeti seçmədiyinə, seçə bilmədiyinə baxmayaraq, alimlər Allahın varlığı haqqında mübahisə edirlər ki, “Ali İmran” surəsində də bu cür mübahisə predmestsiz mübahisə olduğundan, absurd hesab edilir. Buradan aydın olur ki, alimlərin Allahın varlığını dünyəvi elm əsasında inkar etmələri absurddur.
Beləliklə, aydın olur ki, əqli elmlər dəlillərlə - ali güclərin fəaliyyətinin nəticəsi kimi təzahür edən, insanın özü və Kainatla məşğul olur, onların həqiqətlərini aşkarlayır, dini elm - həmin nəticələrin bilgisi əsasında onların səbəbləri haqqında biliyin doğruluğunu sübut edir. Müasir Qərb alimləri indi-indi bunu anlamağa başlamışlar.
Xristianlığın islamdan fərqli olaraq elmi inkar etməsi və alimləri təqib etməsi, təsir-əks təsir qanununa uyğun, alimlərin ruhaniləri, elmin dini inkar etməsi ilə nəticlənmişdir. Bu cür qarşıdurma vəziyyətində din xadimləri dünyəvi elmləri, elm nümayəndələri ilahi elmləri öyrənməkdən imtina etmiş, nəticədə bir və eyni həqiqəti müxtəlif səviyyədən öyrədən bu iki sahə və həmin sahənin nümayəndələri arasında ziddiyyət yaratmışdır və bu ziddiyət artıq dinin tənəzzülünə və elmin humanistsizləşməsinə - şeytani elmin yaranmasına səbəb olmaqdadır.
Şeytani elm - mənfəttli, amma faydasız istənilən bilikdən ibarətdir. Buradan belə bir sual meydana çıxır. Elmlə dinin fərqi nədən ibarətdir, nə üçün bir və eyni şeyi öyrədən bu iki sahə zahirən bir-birini inkar edir?
Dinlə elmin ziddiyyətinin həm obyektiv, həm də subyektiv səbəbləri vardır.
Bura aşağıdakılar aiddir:
a) BİLİYİN İDRAK PROSESİ İLƏ ŞƏRTLƏNMƏSİ
İstənilən bilik insan tərəfindən idrak olunduğundan, idrak proseslərindən asılı olaraq dərk edilir. İdrak proseslərini xarakterizə edən aşağıdakı ən ümumi şərtləri ayırd etmək olar.
1. Dərketmənin təfəkkürün forması ilə şərtlənməsi: İnsanlarda həqiqətə münasibətdə iki cür təfəkkür - yaradıcı və bədii təfəkkür forması aşkar edilir. Yaradıcı təfəkkür dəqiq elmləri, bədii təfəkkür humanitar elmləri idrak etməyə imkan verir. Qurani-Kərimdə təbiət və cəmiyyət haqqında bilgilər vəhdətdə verildiyindən, ayrıca yaradıcı və ya bədii təfəkkürlə hikməti dərk etmək olmaz. Hikmətin dərki yaradıcı təfəkkürlə bədii təfəkkürün əlaqələndirilməsini - onların vəhdətə gətirilməsini tələb edir. Bunun üçün insan şüuru xüsusi vəziyyətə keçməlidir. Buradan belə bir sual meydana çıxır: insanlar bədii təfəkkürlə yaradıcı təfəkkürü necə əlaqələndirə bilərlər? Allah-təala iman gətirənlərdən ibadət etmlərini əmr edir. Buradan aydın olur ki, hikmətin dərk edilməsi - təfəkkür formalarının əlaqələndirilməsi dini rituallarla - ibadətlə şərtləndirilmişdir. Beləliklə, ibadət - bilinməyənlərin təsəvvürə gətirilməsindən ibarət xüsusi davranışlardan ibarətdir. İbadət zamanı bilinməyənlərin obrazları ibadət hərəkətlərinin formasından yaranır. Əgər dini ibadətə diqqət etsək görərik ki, ibadət eyni bir həqiqətin iki cür - sözlə və bədən dili ilə ifadə edilməsindən ibarətdir. Buradan da biliyin ikili üsulla mənimsənilməsi prosesində bədən dili ilə ifadə - bilinməyənlərin obrazı, sözlə ifadə - ideyaları refleksiya edir ki, bu da onların təsəvvürlərinin yaranması ilə başa çatır. Yəni elmdə biliklərin mənimsənilməsindən fərqli olaraq, insanlar əvvəl inanıb, sonra həmin inama uyğun davranışlar icra etdikdə, həmin davranışlar onda bilinməyənlər haqqında ilkin təsəvvürləri yaradır. Bundan sonra düşüncə prosesində mücərrədləşdirmə ilə həmin ilkin təsəvvürlər elmi biliklərlə uyğun üsulla bilinməyənlərin daha dərin həqiqətləri inkar olunur ki, bu da iman adlanır. Beləliklə, hikmət inanmaq - ibadətlə təsdiq etmək - dəlil tapmaq - sübut etmək - dərindən inanmaq xətti ardıcıllığı ilə mənimsəmə tələb edir.
2. Dərketmənin şüurun səviyyəsi ilə şərtlənməsi: Hər bir bilik şüurun bir formasının - şüur səviyyəsinin məhsulu kimi meydana çıxır. Buradan cari şüur, elmi şüur, nəzəri şüur, fəlsəfi şüur, siyasi şüur formalarını ayırd etmək olar. Bu klassifikasiyadan görünür ki, mütləq həqiqəti - hikməti dərk etməyə imkan verən ən yüksək - ali şüur səviyyəsi siyasi şüurdur. Nə üçün siyasi şüur hikməti idrak etmək üçün daha əlverişlidir? Qurani-Kərimdən görünür ki, Allah-təala yoxdan var edən - yaradan, yaratdığını nizamlayan və nizamladıqlarına nəzarət edən təbiətüstü gücdür. Əgər biz “siyasət” anlayışının təyininə baxsaq görərik ki, politologiya elmində siyasət - təşkil etmə (ali icra), nizamlama (qanunvericilik) və nəzarətetmə(məhkəmə) fəaliyyətlərinin məcmusu kimi təyin olunub. Bu da əslində Allahın işlərinin suflu dərəcədən oxşarlığından ibarətdir. İnsanların da məhz Allahın canişini kimi yaradılması özündə kamil insanların siyasi varlıqlar kimi yaradılmasına işarə edir. Buradan aydın olur ki, bütün insanların siyasi varlığa çevrilməsi bəşər tarixinin əsas xəttini - son məqsədini təşkil edir. Məhz buna görə, Qurani-Kərimdə ədalətli cəmiyyət quruculuğu alimlərə, sağlam ağıl sahiblərinə həvalə edilmişdir. Bu cür alimlər siyasi şüura malik alimlərdir. Platon dövləti düzgün idarə etməyə layiq olan dörd peşədən birinin filosofluq olduğunu qeyd etmişdir. Platona görə, ya filosoflar dövlət başısı olmalıdır, ya da dövlət başçıları filosofların məsləhəti ilə dövləti idarə etməlidr. Buradan da dövlət idarəçiliyində elmi şüurla siyasi şüurun sintez olunmasının tələb edildiyi aydın olur. Beləlikə, o alimlər ki, siyasi şüura malik deyil, onlar Allahın canişini ola bilmədiklərindən, Allahın varlığını da dərk etmək imkanlarına malik deyillər.
3. Dərketmənin şüurun vəziyyəti ilə şərtlənməsi: Məlumdur ki, idrak prosesi şüurun vəziyyəti ilə şərtlənmişdir. Buradan da aydın olur ki, ayrı-ayrı bilgilər şüurun müxtəlif vəziyyətlərə keçməsini tələb edir. Məsələn, təcrübənin zahirini yalnız cari şüurla - baxma ilə görmə, batinini elmi şüurla - baxmadan görmə ilə dərk etmək olar. Bu iki şüur forması vəziyyətlərinə -idrak proseslərinin ardıcıllığına və əlaqələnməsinə görə fərqlənir. Cari şüur qavrama - düşüncə, elmi şüurdüşüncə -yaradıcılıq xətti ardıcıllığına uyğun meydana çıxır. Dini şüur bu iki şüuri vəziyyətdən fərli olaraq yaradıcılıq - düşüncə və qavrama xətti ardıcılığına tabe olur. Müxtəlif şüurlu vəziyyətlər tələb edən idrak prosesində şüurun dəyişilməsi tələb olunur. Buradan aydın olur ki, cari və emi həqiqətləri dərk edən şüurlu vəziyyət dəyişmədikcə dini bilgiləri mənimsəmək olmaz. Şüurun vəziyyətinin dəyişilməsi daxili və xarici faktorlardan asılıdır. Hər bir şüur vəziyyətində insan müxtəlif dərəcədən olan həqiqətə istiqamətlənə bilər. Buna görə də, elmi həqiqətləri dərk edən şüurun vəziyyəti ilə dini bilikləri – görünməsi və bilinməsi mümkün olmayan obyektlərin biliyini dərk etmək olmaz.
4. Dərketmənin sual-cavab prinsipi ilə şərtlənməsi: Biliklər “sual-cavab” prinsipinə uyğun əldə edilir. Subyekt idrak obyektinə sual verir, idrak obyektini həmin suala uyğun tədqiq edərək ondan cavab alır. Sual subyektdən, cavab idrak obyektindən meydana çıxır. İkisinin vəhdəti həqiqəti dərkedən edir. Buna görə də bilinməyənlərin suallandırılması mümkünsüzlükdür. Cavabların düzlüyü sualların düzlüyü ilə şərtlənmişdir. Dünyəvi elmlər idrak obyektlərini - dində yaradılan adlandırlan şeyləri - suallandırmaqla cavab kimi onların biliyini mənimsəyir. Təcrübədən məlumdur ki, hadisələr, şeylər və təzahürlər həqiqətin dərəcələnməsinə uyğun olaraq fərqli sualların cavablarını özlərində saxlayır. Buna görə də dilçilikdə isimin (idrak obyektinin), sifətin (idrak obyektinin təzahürləri və təsirləri) və felin (idrak obyektinin hərəkəti) sualları bir-birindən fərqləndirilmişdir. Dil qanunlarına görə, bir nitq hissəsinə xas sualla digər nitq hissəsini suallandırmaq olmaz. Buradan da, yaradılanlara xas suallarla yaradanın suallandırma ilə idrak edilməsinin absurd olduğu aydın olur. Qurani-Kərimdə Allah-təala düzgün suallandırma tələb edir və bu “Yaradan yaradılan kimi deyil” postulatı ilə izah edilir. Yəni necə ki, dilçilikdə mübtədaya verilən sual xəbərə verilə bilməz, eləcə də yaradılanlara verilən heç bir sual Yaradana, bilnənlərə verilən suallar bilinməyənlərə verilə bilməz. Yaradılanlar haqqında Yaradana verilən istənilən sual sofizmdir, yəni sualın zahiri düz, batini səhvdir. Bu cür sualların istənilən cavabı da zahirən düz, batininə görə səhv olacaqdır.Alimlər dini bilgiləri elmi suallandırma ilə dərk etmək istədiklərindən, yalnız dini inkar edən yanlış cavablar alırlar. Məsələn, “Hər şeyi Allah yaradıbsa, bəs ondaAllahı kim yaradıb?” sualına diqqət edək. Sualın birinci hissəsinin yaradılanlar haqqında, ikinci hissəsi Yaradan haqqında olmasına baxmayaraq, mühakimə eyni bir məntiqə - ardıcıllıq məntiqinə uyğun tərtib edilmişdir. Buradan aşağıdakı defiant aşkarlanır:
Yaradan yaradılan kimi olmadığından, yaradılana verilən hər hansı bir sual Yaradana verilə bilməz.
“Hər şeyi Allah yaradıb” təsdiqi, Allahın özünə -“Allahı kim yaradıb” sualının doğruluğunu avtomatik inkar edir, çünki Allahın kiminsə yaratması Allahın Özünün də yaradılan olmasını və ya hər şeyi, o cümlədən Özünü yarada bilməməsini tələb edir, hansı ki, Allah yaradılan olsaydı, onda hər şeyi Yaradan ola bilməzdi. Bu sual o zaman doğru ola bilərdi ki, Qurandakı mühakimə belə olsun: “Allah bəzi şeyləri yaradıb”. Onda Özü də Özünün yaratmadığı digər bəzi şeylərə aid olduğundan, Onun da yaradıcısı olmalı idi. Amma “Hər şeyi” yaratdığından, başqa yaradılan olmadığından, avtomatik olaraq Özünün yaradılan olduğunu Özünün Yaradan olması ilə eyni anda inkar etmiş olur. Buradan da yuxarıdakı sualın sofistik olduğu, yəni zahirən ardıcıllıq məntiqinə uyğun, amma batininə görə yanlış olduğu sübut olunur. Beləliklə, məntiqə görə, heç bir səhv sualın düz cavabı ola bilməz.
b) DÜNYƏVİ ELMLƏRİN ŞƏRTLƏNMƏSİ
Təcrübədən başqalan idrakın aşağıdakı şərtləri vardır.
1.Dünyəvi elmin tədqiq olunan ölçülük sistemi ilə şərtlənməsi: Məlumdur ki, təbiət qanunları yalnız bəlli ölçü sistemlərinə münasibətdə doğrudur. Məsələn, Nyutonun kəşf etdiyi mexanikanın qızıl qanunları makrofizikada doğru, mikrofizikada - kvant fizikasında yanlışdır. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi də məhz bunu sübut etmişdir. Belə ki, bilindiyi kimi, makrokosmosda kosmik sürət daxilində təcil dəyişkən, kütlə və forma sabit, kosmik sürətdən böyük sürətdə - işiq sürətində hərəkət zamanı, əksinə, təcil sabit, kütlə və forma dəyişkəndir. Buradan da invariant sürətdə Nyuton qanunlarının heç biri özünü doğrultmur. Əslində, fizikada da nəzəri bilik kimi təsdiq olunanlar biologiya və sosiologiyada emprik bilik kimi təsdiq olunur. Məsələn, canlıların embrion mərhələsində tabe olduqları qanunlarla döl mərhələsindəki və doğuşdan sonrakı mərhələdə tabe olduğu qanunlar uyğunluq təşkil etmir. Belə ki, embrionda inkşafin tempi astronomik həddə olsa da, formalaşma və artım meydana çıxmır, amma döldə imkişafin sürəti min dəfələrlə azalmasına baxmayaraq, formalaşma və artım nəhəng ölçülərdə baş verir. Və yaxud mikroorqanizmlər makroorqanizmlərdən fərqli olaraq yalnız bir bioloji hərəkətliliyə - çoxalma hərəkətinə malikdirlər. Mikroorqanizmlərdə böyümə və artma hərəkətləri istisna olunur. Eləcə də insanın fiziki inkisafı ilə zehni inkişafı ayrı-ayrı ölçü sistemlərində baş verdiyindən, onların tabe olduqları qanunlar da bir-birindən fərqlənir. Buna görə, sosiologiya ilə təbiətşünaslığın aşkarladığı qanunlar faktiki fərqlilik təşkil edir. Qurani-Kərimdə Allah-təala həm sərt təbiət, həm də möhkəm şəriət qanunlarının sahibi elan olunmuşdur. Bu da ilahi bilginin materiya və ruha xas bilgiləri vəhdətdə özündə ifadə etdyini göstərir. Buna görə ayrıca təbiət elmlərinin və ya sosiologiyanan aşkarladığı həqiqətlərdən dinə yanaşdıqda, dini bilik anlanılmasında çətinlik yaranır. Buradan aşağıdaki defiant aşkarlanır:
Biliyin konkret ölçülük sistemi ilə şərtlənməsinə görə, axirət haqqında bilgilərin doğruluğu bu dünyanın qanunları əsasında dərk edildikdə avtomatik inkar edilirlər.
2. Dünyəvi elmin idrak ölçülüyündən, məntiq üsulundan asılılığı: İdrak obyektləri ölçülük sisteminə tabe olduğundan, onları dərk edən idrak da konkret ölçülüyə tabe olur ki, buradan daməntiq meydana çıxır. Məntiq - idrakın ölçülüyüdür. Buna görə də hər hansı bir sistemə aid obyektin həqiqətinin dərk edilməsiidrakının ölçülüyünün - məntiq üsulunun düzgün seçilməsini tələb edir. Buradan da təcrübi bilikləri ardıcıllıq məntiqi ilə öyrənən elmlə müxtləf məntiqi üsullarla təcrübədən əvvəlki, təcrübədən sonrakı və onların hər ikisinin təcrübə ilə əlaqəsi – bir aləmdən digərinə keçid haqqında bilgi verən dini həqiqətlərin elmi şüurla idrak olunmasının mümkün olmadığı sübut olunur. Buradan aşağıdakı defiant aşkarlanır:
Din əqli elmlərdən fərqli olaraq çoxməntiqli biliklər verir və biliyin məntiq üsulu “elm olan şeyin” forması ilə şərtləndirilmişdir. Yəni axirət aləmi ilə bağlı bilgilər bir məntiqlə, bu dünya haqqında bilgilər başqa bir məntiqlə, axirətdən dünyaya və əksinə keçid üçüncü bir məntiqlə bəyan edilir. Buradan aydın olur ki, Quranı hər hansi bir məntiq üsulu ilə idrak etdikdə, onun bilgilərinin böyük çoxunluğu inkar olunur. Beləliklə, ilahi elmi mənimsəmək yeddi cür məntiq üsulundan yerinə görə istifadə etməyi tələb edir. Buna görə də, elmi metodla hər hansı bir məntiq üsulu ilə dini elmləri idrak etdikdə, yeddidə bir (1/7) ilahi həqiqət təsdiq olunur, yeddidə altı (6/7) həqiqət inkar olunur. İnkar olunan çoxunluq təşkil etdiyindən, ümumiyyətlə, dini biliklərin doğruluğu şübhə altına düşür. Nəyə görə, dində insanlar üçün saxlanan nəhəng elmi potensial dünyəvi alimlər tərəfindən asanlıqla aşkarlanmır? Məlumdur ki, müasir Qərb elmi Aristotelin ardıcıllıq məntiqi əsasında formalaşmışdır. Ardıcıllıq məntiqinin bir çox qüsurları vardır. Bunlardan ən mühümü həqiqətin idrakında alternativliyi - paralel inkişafın mümkünlüyünü istisna etməsidir. Yalnız son zamanlar Qərbin ən qabaqcıl alimləri “paralel kosmoslar” haqqında düşünməyə başlamışlar. İnkişafın alternativliyinin inkarı, yalnız reallaşmış alternativin həqiqət kimi qəbul edilməsinə gətirib çıxarmış, digər reallaşmamış alternativlər isə həqiqət olmalarına baxmayaraq, inkar edilmişdir. Halbuki sinergetika elmi sübut edir ki, mürəkkəb sistemlərdə inkişaf alternativlidir. Alternativlik paralel həqiqətlərdeməkdir. Bu cür həqiqətləri yalnız paralel məntiqlə idrak etmək olar. Buradan da mürəkkəb sistem olan Kainatın və insanın özünü Aristotelin ardıcıllıq məntiqi ilə öyrənməsi həqiqətin alternativlərini avtomatik olaraq inkar etməyə səbəb olmuşdur.
Bu qüsur ən çox tarix elmi ilə bağlıdır. Tarix elmi insanlığın təkamülünün imkanını yox, insanlığın reallaşmış təkamül yolunu - mümkün təkamülü öyrənir, hansı ki, zərurətdən əlavə, xeyli həcmdə təsadüflərdən meydana çıxır. Buna görə də bir çox mütəfəkkr tarixi elm kimi qəbul etmir. Bunun əksinə, din insanlığın inkişaf alternativlərinin hamısını bilikdə bəyan edərək, həqiqi tarixin - insanlığın təkamülünün həqiqi biliyini -reallaşmamış insanlıq yolu haqqında bilgiləri dərk etməyə yardımçı olur.
Dünyəvi elmələr xarici çoxunluqda və vəhdətdə olan ibdrak obyektlərinin bir-birinə münasibətini öyrəndiyindən, hər bir münasibətin özünə xas məntiq üsulu meydana çıxmışdır. Bura formal və faktiki fərqlilik və müxtəliflikmünasibətləriaiddir. Elm oxşarlıq münasibətindən həqiqəti öyrənmədiyindən, elmi məntiqin oxşarlıq münasibətinə uyğun xüsusi üsulu yoxdur. Qurani-Kərimdə bilinməyənlər oxşarlıq üsulu ilə hekayə olunduğundan, digər məntq üsulları ilə dərk olunmazdır.
3. Dünyəvi elmin alimin məqsədi ilə şərtlənməsi: Təcrübədən məlumdur ki, heç bir əqli elm Allahın varlığı və digər bilinməyənlərlə bağlı araşdırma aparmır. Bunun səbəbi elmlə dinin məqsədi ilə bağlıdır. Müasir elm - praqmatik, əsl din - idealistdir. Yəni əqli elmlər mənfəətliklə, dini elmlər faydalılıqla, yəni xeyirlə şərtlənir. C. Betsi yazır: “İndi mən başa düşürəm ki, biz gözümzü açmasaq, elm və din elitarlıq, doqmatizm və hakimiyyət ticarəti yolu ilə hərəkəti davam etdirəcəkdir”. Buradan aydın olur ki, əslində müasir Qərb aləmində dinlə elmin barışmaz zidiyyətləri hər iki sahənin verdiyi bilgilərin doğruluğu ilə yox, elmin və dinin məqsədləri ilə onların hər ikisinin elitar olması - seçilmiş insanlara məxsus olması, hakimiyyətin əlində hər ikisinin hakimiyyət ticarəti vasitəsinə çevrilməsi, nəhayət dində doqmatizmin mövcudluğu, elmdə elmi avtoritarizmin inkişaf etməsi ilə bağlıdır. Buradan da, elmin və dinin kütləviləşdirilməsi, elmdə avtoritarizmdən qaçmaq, dində doqmanın idrakının yeni üsul və metodlarını tapmaq və biliyi və dini hakimiyyətlərin əlində ticarət vasitəsi olmaqdan azad etmək tələb olunur.
Qurani-Kərimin “Bəqərə”surəsinin 78,79,175-ci ayəsində bəyan edilir: “Onların bəziləri kitabdan boş xəyal və puç arzulardan başqa bir şey bilməyən savadsızlardır və onlar yalnız zənnə və gümana malikdirlər… Buna görə də vay olsun o kəslərin halına ki, azacıq qazanc əldə etmək üçün öz əlləri ilə yazıb, sonra “bu, Allah tərəfindəndir” deyirlər… Hidayət bahasına azğınlığı və bağışlanmaq müqabilində əzabı satın almış kəslər onlardır. Vay-vay, onlar oda necə də səbrlidirlər”.
“Maidə” surəsinin 15-ci ayəsində bəyan edilir: “Ey kitab əhli, şübhəsiz, sizə Bizim peyğəmbərimiz gəlib ki, O , sizin üçün öz kitabınızdan gizlətdiklərinizin bir çoxunu bəyan edir və bir çoxuna göz yumur”.
“Əraf”surəsinin 105-ci ayəsində bəyan edilir: “Allah haqqında yalnız haqqı deməyə borçluyam. Şübhəsiz, sizin üçün aydın bir dəlil gətirmişm. Odur ki, Bəni-İsraili mənimlə göndər”.
“İbrahim”surəsinin 4 -çü ayəsində bəyan edilir: “Biz hər bir peyğəmbri yalnız öz qövmünün dilində gəndərdik ki, onlara bəyan etsin”. Qurani Kərimin bu ayələri də sübut edir ki, dinə inamsızlığın meydana çıxmasına dindən qazanc götürmək məsədi ilə dini mühakimələri gizlətmək, onun ancaq bəlli bir təbəqəyə xas olmasini iddia etmək, ilahi hikməti dəyişdirmək və.s. kimi hallar səbəb olur.
4. Dünyəvi elmin dünya ilə - təcrübə ilə şərtlənməsi: Dünyəvi elmlər - adından da göründüyü kimi, bu dünya ilə şərtlənmişdir. Bu dünyanın sərhədlərində olmayan nəyinsə dünyəvi elmlər tərəfindən mənimsənilməsi absurddur. Qurani-Kərimə görə, bu dünya - görünən və xarici hiss edilən aləm -yoxluqdan ibarətdir, yəni puç və keçicidir.Buradan da dünyəvi elmlərin yoxluğun əsasında bilik əldə etdiyi məlum olur.
Yoxluq “Kosmosda hər şey dəyişilir”qanununa tabe olur. Əgər hər şey dəyişilirsə, onda şeydən idrak olunan heç bir həqiqət sabit həqiqət ola bilməz. Bu da dünyəvi elmlərin nisbi - keçici olaraq doğru olduğunu göstərir. Elm tarixində öz dövründə möhtəşəm elmi həqiqət kimi qəbul edilmiş çoxlu sayda bilginin sonralar doğru olmadığının üzə çıxması da bununla bağlıdır. Məsələn, paralogiyalar -əl kimya, astrologiya, terequriya, müasir elmlərdən - seleksiya, tarixi materializm, elmi ateizm, o cümlədən Lomonosovun “Enerjinin saxlanması qanunu”, Darvinin “Təkamül nəzəriyyəsi”, Eynşteynin “Ümumi nisbilik nəzəriyəsi”, Freydin “Psixoanaliz”i, Engelsin “İnsanın mənşəyi” haqqındakı məşhur təlimi və s. bu qəbildəndir. Yuxarıda diskurs edilən Dekartın və Kantın fikirləri sübut edir ki, dünyəvi elmlər dünya ilə, yəni təcrübə ilə şərtlənmişdir.
Təcrübənin iki tərəfi vardır: idrak obyekti və idrak subyekti. Dünyəvi elmlər idrak obyektinin tabe olduğu qanunların subyektin ruhunda uyğun nizam - bilik yaratması ilə meydana çıxır. Buradan aydın olur ki, əgər təcrübədə idrak obyektin özündə nizam təqdim etmirsə və ya subyekt həmin nizama uyğun özündə bilik yarada bilmirsə, dərkolunmazlıq meydana çıxır. Dünyəvi elmlərdə təcrübə - səbəb, əsas, zəmin, zərurət - subyektin bilgisi nəticə, törəmə, təsdadüflə şərtlənir.
Dünyəvi elmin Kainatla şərtlənməsi. Bu elmin əsası Aristotel tətəfindən qoyulmuş materialist fəlsəfi təliminə əsaslanmasını şərtləndirmişdir. Buna görə də, əqli elmlər yalnız material varlıqları öyrənir. Ardıcıllıq məntiqi materiyanın idrak üsulu olduğundan, ardıcıllıq məntiqi ilə idrak edən əqli elmlərin hamısı istər-istəməz materializm fəlsəfəsinə söykənir. Bundan fərqli olaraq, din həm materiya, həm ruh, həm də onların vəhdəti haqqında bilgi verir. Məşhur Qərb filosofu Rene Dekarta görə, “bədən anlayışına daxil edilən elə bir şey yoxdur ki, şüura aid olsun və şüurda elə bir şey yoxdur ki, bədənə məxsus ola bilsin”. Biz bunu “materializm fəlsəfəsinə əsaslanmaqla ruh haqqında bilgiləri və əksinə idealizm fəlsəfəsinə əsaslanmaqla materiyanın bilgilərini mənimsəmək mümkün deyildir” kimi ifadə edə bilərik. Buradan da materiyanın idrakında iştirak edən anlayışlarla ruh haqqında bilgi verən dini bilgiləri dərk etməyə cəhd etdikdə, avtomatik olaraq din inkar olunur. Buradan aydın olur ki, dinin inkar olunması dini bilgiləri materiyaya xas bilgilərin idrakına - elmi üsul və metodlara uyğun dərk etmək cəhdi ilə bağlıdır.
5. Dünyəvi elmin obyektiv əminliklə təsdiq olunması: Hər hansı bir elmi həqiqətin doğruluğunun təsdiqi əminlik - inam yaradır. Əminlik ərəb dilində - etibarlı, sakit (sabit) qane, arxayın, inanıla bilən, düz olan, mənalarını verir. Kainatı materialist fəlsəfə əsasında dərk etməyə cəhd edən hər bir alim material idrak obyektləri ilə məhdudlaşdırılır. Nəticədə əminlik idrak obyektindən asılı olur.
Həqiqətin doğrulğunun idrak obyekti ilə təsdiq edilməsi obyektiv əminlik kimi meydana çıxır. Buradan da obyektiv əminlik özündə obyektin dərk edilən biliyin düzlüyünü özündə olan sabit həqiqətlə müəyyən etməsini ifadə edir. Yəni obyektiv əminlikdə obyekt inandırır, subyekt inanır. Buradan da obyekt subyekt tərəfindən inanmaya məcbur edilir.Qurani-Kərimin “Bəqərə” surəsinin 256-cı ayəsində bəyan edilir: “Dində məcburiyyət yoxdur…”. Əgər dini elmin mənimsənilməsində məcburiyyət yoxdursa, onda əksiliklər qanununa görə, hikmətə əksilik təşkil edən dünyəvi elmin mənimsənilməsində məcburiyyət olmalıdır. Bu məcburiyyət biliyin təcrübədən başlanmasından - təfəkkürdə ilkin təsəvvürlərin xarici idrak obyektlərinin yaratmasından ibarətdir. Yəni alim xarici seyr zamanı obyektin təsir və təzahürlərini qavramaya bilməz və ya özündən idrak obyektinin xarici görüntsünü öz istəyinə uyğun refleksiya edə bilməz. Refleksiya avtomatik və spontan proses olduğundan, qavrama məcburiyyət prinsipinə tabe olur. Həqiqətin idrakındaazadlıq ilkin təsəvvürlərin təkrar mücərrədləşdirilməsi mərhələsindən başlayır. Çünki ilkin təsəvvürlər məcburiyyətə görə xarici hissi idrak obyektləri tərəfindən yaradılır. Buradan da obyekt elmi biliyin doğruluğunu müəyyən etmiş olur. Nəticədə elmi biliyin doğruluğunun təsdiq olunması idrak obyekti ilə şərtlənir. Biliyin doğruluğunun təsdiq olunması inam kimi meydana çıxır. Beləliklə, elmi biliklərin doğruluğuna inam obyektiv əminlik (obyektin təcrübədə olmasını) tələb edir. Hər bir idrak obyekti mümkünlüklə -yoxluqla, forma ilə imkanın - mahiyyətin, varlığın vəhdətindən ibarətdir. Dünyəvi elmlər mümkünlük şərtlərindən başladığından elm üçün mümkünlük əsas təşkil edir. Buradan da iki cür elmi bilik - mümkünlüyü və imkanı olan obyektlərin bilgisi - emprik bilgi və yalnız mümkünlük obyektlərinin bilgisi - nəzəri biliklər meydana çıxır.
Yalnız mümkünlük şərtlərinə görə yaranan elmlərə nəzəri elmlər aiddir. Nəzəri elmələr həm düz, həm səhv ola bilər. Çünki idrak obyekti mücərrəd olur. Buna görə də din – nəzəri, ehtimali və gümani bilgilərin bəzilərinin doğru olmadığını bəyan edir və insanlara dini bilgiləri mənimsəyərkən gümandan qaçmağı əmr edir. Emprik biligilərə təbiətşünaslıq elmləri -fizika, kimya, astronomiya, biologiya və s, nəzəri bilgilərə sosial və nəzəri elmlər - psixologiya, tarix, sosiologiya riyaziyyat, həndəsə və s. elmlər aiddir. Yalnız imkan şərtləri əsasında dərk olunan biliklər ilahi bilikləri təşkil edir.
Dini obyektlər - bilinməyənlər imkanı olub, mümkünlüyü olmayan, yəni xalis varlıqladan ibarətdir. Belə obyektlərin mümkünlüyü - yoxluq şərti olmadığından, onların obyektiv əminliklə təsdiq olunması istisna olunur. Buna görə də, din mərhələli əminlik - əvvəl subyektiv, sonra obyektiv əminlik tələb edir. Subyektiv əminlik - təcrübdə mövcud olmayan obyektin mümkünlük şərtlərinin subyektin özü tərərəfindən verilməsindən və ilkin təsəvvürləri özündə yaratmasından ibarətdir. Bu, yaradıcılıq prosesində mümkün olur. Buna görə, dini bilgilər düşüncədən yox, yaradıcılıqdan başlayır. Kim ki, dini obyektin imkan şərtindən özündən ona mümkünlük şərti verməklə, onun ilkin təsəvvürünü yaradır, belə insanlara - inanan insanlar - deyilir. İnanmaq - subyektiv əminliklə, yəni mövcudluğu subyektin özü tərəfindən təsdiq olunan biliyin mənimsənilməsini özündə ifadə edir. Bu cür təsdiq səthi bilik kimi təzahür edir. Din hər bir inanandan əvvəlcə -özündə dini obyektlərin həqiqətən mövcud olduqlarının ilkin təsəvvürlərini yaratmağı, sonra düşüncə prosesində həmin təsəvvürlərin inkişaf etdrilməsini, yəni dərin biliklərini mənimsəməsini tələb edir, hansı ki, iman adlanır.
Beləliklə, aydın olur ki, dini bilgilər mərhələli təsdiq tələb edir. Bu zaman dərkolunmazlıq subyektiv əminliklə, yəni inanmayan subyektlə bağlı olur, hansı ki, ağlının vəziyyəti buna imkan vermir.
Buradan aydın olur ki, əqli biliklə dini biliklərin dərkedilməsi fərqli idrak prosesləri ilə həyata keçirilməlidir. Əqli biliklər - düşünçə, dini biliklər - yaradıcılıq prosesindən idrak olunur. Əqli biliklər idrakın əvvəlindən, orjinl həqiqətdən alınıb, idrakın sonunda ən ümumi biliyə çevrilir. Dini bilgi düşüncənin sonunda, ən ümumi bilgi kimi verildiyindən, düşüncəyə əks yaradıcılıq prosesində orjinal həqiqətədək inkişaf etdirilir. Buna görə, əqli bilgiləri ilahi bilgilər kimi və ya əksinə inkaş etdirməklə, həqiqəti aşkarlamaq mümkün deyildir.
6. Dünyəvi elmin biliyin son nəticə ilə şərtlənməsi: Təcrübə özündə son nəticələrinin məcmusunu təqdim edir. Elm təcrübədən başladığından, emprik əqli elmlər istinasiz olaraq nəticələr haqqında biliyə malik olur. Buradan aydın olur ki, bir qayda olaraq əqli elmlər bilavasitə səbəbləri öyrənmədiyindən, əqli elmlərdə səbəblər haqqında konkret biliklər yoxdur. Bunun əksinə, din Ali səbəbləri insanlara öyrətdiyindən, hikmət özündə səbəblər haqqında bilikləri təqdim edir. Səbəb, zərurət, nəticə təsadüflərdən meydana çıxır. Buradan da hikmətin zərurətdən, əqli biliklərin təsadüfdən meydana çıxdığı sübut olunur.
Hikmətin səbəbi, əqli elmlərin nəticələri öyrənməsi dünyanın əmələ gəlməsi haqqında elmlə din arasında ziddiyyət yaradır. Dinə görə, hər şey, o cümlədən dünyanın əmələ gəlməsi zərurətə, bəşəri elmə görə, təsadüfə əsaslanır. Alimlər Kainatin təsadüfən baş vermiş “Böyük partlayışdan” başladığını, təkamülün təsadüfə görə baş verdiyini, dünyada baş verən istənilən hadisənin təsadüfə görə meydana çıxdığını iddia edir və buna görə də ilahi iradəni inkar edirlər. Məntiqin qanunlarına görə, bir-birini inkar edən iki mühakimədən hansının düz olmasını yalnız üçüncü mühakimə sübut edə bilər. Buradan da “elm, yoxsa din haqlıdır?”sualına hər iki şüur forması ilə qonşu olan fəlsəfi şüura müraciət etmək lazım gəlir.
Fəlsəfəyə görə, təsadüf zərurətin təzahür formasıdır. Allah-təala Quranda “bir yarpaq belə, bizdən xəbərsiz budaqdan düşməz” mühakiməsi ilə kainatda təsadüfün şərtli oduğuna işarə edir. Buradan aydın olur ki, bu dünyada hər hansı bir yaprağın təcrübədə təsadüfə görə düşməsi əslində batində -təcrübədən kənarda Allahın iradəsi ilə - zərurətlə şərtlənmişdir. Yəni, əslində dinin iddiasi fəlsəfə ilə təsdiq olunur. Əgər elmin dediyi kimi, Kainat təsadüfü böyük partlayışdan əmələ gəlibsə, onda bu təsadüf hansı zərurətin təzahür forması olmuşdur? Elm bu suala cavab vermək imkanına malik deyildir. Buradan aydın olur ki, əslində din zərurət-təsadüf əlaqəsində olan həqiqəti, elm təsadüf və ya zərurət əlaqəsindəki həqiqəti öyrəndiyindən, alimlər tərəfindən hikmət anlaşılmır...
7. Dünyəvi elmin xüsusi həqiqətlə şərtlənməsi: Yuxarıda həqiqətin dərəcələndiyini şərh etmişdik. Biliklər həqiqətlərin sitemləşdirilməsindən meydana çıxdığından, həqiqətin dərəcələrinə uyğun bilik sistemləri yaranır. Belə ki, cari həqiqətdən emprik biliklər, xüsusi həqiqətdən elmi biliklər, bəzi ümumu həqiqətlərdən nəzəri biliklər, ən ümumi həqiqətlərdən fəlsəfi biliklər, nəhayət mütləq həqiqətdən dini biliklər yaranır. Bu ardıcıllıqdan görünür ki, elmi biliklər emprik biliyə yaxın, mütləq biliyə uzaqdır. Cari bilik keçici və puç olan zahiri - ən səthi həqiqətləri öyrənir, hansı ki, istifadəyə yararlılıq kimi təsəvvür olunur.
Elm daha dərin yararlılığı öyrənməklə, idrak obyektlərinin nisbi qalıcı keyfiyyətlərini aşkarlayır. Buradan da elmin absurdla qonşu oluğu aydın olur. Bunun əksinə, dini biliklə elm arasında nəzəri və fəlsəfi bilik dayanır. Buradan aydın olur ki, alimlərin dini mənimsməsi onlardan nəzəriyyələşdirmə və fəlsəfəçilik qabiliyyəti tələb edir. Hansı ki, alimlərin böyük əsəriyyəti bu qabiliyyətlərə malik deyildir. Buradan da alimlərin dini bilgiləri onların qabiliyyətlərindən kənarda olduğuna görə mənimsəyə bilmədikləri aydın olur.
HİKMƏTİN ŞƏRTLƏNMƏSİ
Dini bilikləri dünyəvi biliklərdən fərqləndirən aşağıdakı ən ümumi şərtləri ayırd etmək olar.
1. Dini biliklərin subyektiv əminliklə şərtlənməsi: Dini bilgilər elmi bilgilərlə faktiki fərqlilik təşkil etdiyindən, məntiqə əsasən, əgər dünyəvi elm obyektiv əminliklə təsdiq olunursa, onda bunun əksinə, dini bilgilər subyektiv əminliklə təsdiq olunmalıdır. Subyektiv əminlik həqiqətin doğruluğunun təsdiqinin subyektin özündən asılılığını ifadə edir, hansı ki, subyekt azad şəkildə dini həqiqətin doğruluğunu ya inkar, ya da təsdiq edə bilər. Subyektiv əminliklə dərketmə səthi həqiqətlərin idrakına xidmət edir. Din subyektiv əminliklə inandıqdan sonra, həqiqətin doğruluğunu daha dərin həqiqətlərlə, obyektiv əminliklə təsdiq edilmə tələb edir, hansı ki, imandan ibarətdir.
Obyektiv əminliklə həqiqətin doğruluğuna inanmada sübutetmə əvvəl, təsdiq etmə sonradır. Yəni alim təcrübədə hər hansı bir həqiqəti sübut etməsə, həmin həqiqətin doğruluğunu təsdiq etmir. Dini biliklər, bunun əksinə, əvvəl ilahi biliyin doğruluğunu sübutetmə tələb etmədən təsdiq etməyi, sonra sübut etməyi tələb edir. Nə üçün? Bunun iki səbəbi vardır. Birincisi, əxlaqi səbəbdir. Əgər ilahi bilgilərin doğruluğu da əqli biliklərə uyğun təsdiq olunsaydı, onda Qurani-Kərimin ayələri qabaqcadan şübhəli həqiqətlər kimi qəbul edilməliydi, bu zaman insan Allahın biliyini müəyyən edən olardı. Bu da dini əxlaq baxımından və Allahın ən gözəl adlarına zidd olardı. İkincisi, dini biliyin doğruluğunun qəbul edilməsinin könüllü olmasıdır. Yuxarıda “Bəqərə” surəsinin ayəsindən aydın oldu ki, dinə inanmaq - hikmətin doğru olub-olmamasını qəbul etmək könüllüdür. Buradan dini biliyin doğruluğunu qəbul etmək könüllü olduğundan, sübutetmə zərurəti aradan qalxmış olur. Yəni hikməti sübutetmədən də qəbul etmək olur.
Bu gün ciddi elmi hazırlığı olmayan milyardlarla insanın dinə inanması məhz dində məcburiyyətin olmaması – sübutetmənin tələb edilməməsi ilə bağlıdır. Yəni kimsə inanmaq üçün dini biliyin doğruluğunu fərdi qaydada sübut etməyə məcbur edilmir. Dünyəvi elm isə, əksinə, insanları biliyin doğruluğunu sübut etməyə məcbur edir. Buradan belə bir sual meydana çıxır: nə üçün dində məcburiyyət yoxdur? Əgər hər hansı bir elmi həqiqətin yoxlanması mümkündürsə, onda elmi həqiqətin doğruluğunu qəbul etməkdə məcburiyyət olmalıdır. Amma bunun əksinə, əgər həqiqətin doğruluğunu yoxlamaq mümkünsüzdürsə, onda belə həqiqətin doğruluğunun təsdiq edilməsi obyektdən yox, subyektdən asılı olduğundan, məcburi ola bilməz. Yoxlanması məcburi olmayan və qəbul edilməsi könüllülüyə əsaslanan heç bir bilik mübahisə predmeti ola bilməz. Buradan da, din haqq olaraq hikmətin mübahisəsiz qəbul edilməsini əmr edir. Qurani-Kərimin “Ali-İmran” surəsinin 66,105-ci ayəsində bəyan edilir: “Budur, siz elminiz olan şey barəsində bir-birinizlə mübahisə edirsiniz. Bəs nə üçün bir-birinizlə elminiz olmayan şey barəsində mübahisə edirsiniz? Allah bilir, siz isə bilmirsiniz?... parçalanan və aşkar dəlilər gəldikdən sonar ixtilafa düçar olan kəslər kimi olmayın. Onlar üçün böyük bir əzab vardır…”. “Təkasur” surəsinin 5-7-ci ayələrində bəyan edilir: “Belə deyildir. Əgər elmül-yəqinlə bilsəydiniz… Şübhəsiz, Cəhənəmi görərdiniz… Sonra, şübhəsiz, onu eynül-yəqinlə görəcəksiniz”. “Gafur”surəsinin 35-ci ayəsində bəyan edilir: “Bir dəlil gəlmədən Allahın ayə və nişanları barəsində mübahisə edənlər Allahın və iman gətirmiş kəslərin yanında böyük qəzəbə və nifrətə düçardırlar. Allah zorakı təkəbbür sahibinin qəlbinə beləcə bütünlüklə möhür basır”. “Ali İmran” surəsinin ayələrindəki “elminiz olan şey” ifadəsi görünən və bilinən idrak obyektlərinə işarə edir, hansı ki, həqiqətən insanlarda olan elm həmin obyektlərdə olan həqiqətdən əmələ gəlir, yəni elmin səbəbi xarici idrak obyektində - şeydə olur. “Elminiz olmayan şey” bilinməyənlərə işarə edir, hansı ki, onlar bilavasitə təcrübədən insanlara təqdim edilmədiyindən, insanların özlərinin müstəqil əldə edə biləcəkləri biliyin səbəbləri kimi çıxış etmir və səbəb-nəticə əlaqəsinə görə insanın elmi olan şeylər deyildir. Onların elmi dolayı yolla Qurani-Kərimdə Allah tərəfindən verilir. İnsanların “elmi olmayan şeylər”in həqiqəti yalnız onların həqiqəti haqqında dolayısı ilə bilik verən vasitələrdən sübut oluna bilər. Buradan da, Qurani-Kərimin ayələri hikmətin sübutedilməsi mühakimələri kimi insanlığa təqdim edilmişdir. Yəni Qurani-Kərimdə sübutetmə subyektə yox, Allah-təalanın Özünə aiddir. Bu cür sübutetmədə subyektin vəzifəsi sübutetmə üçün tələb olunan dəlilləri təqdim etməkdir. Beləliklə, Qurani-Kərimin Allah-təala ilə insanın vəhdətdə doğruluğunu sübut etdikləri bilikləri insanlara öyrətdiyi aydın olur.
Qurani-Kərim mütləq həqiqət haqqında bəyan olduğundan elmül-yəqindir. Yəni doğruluğuna heç bir şübhə olmayan bilikləri bəyan edir. Belə biliklərin doğruluğunun yoxlanmasının üsulu özünütəsdiqdən ibarətdir. Əgər diqqət etsək görərik ki, Qurani-Kərimdə hikmət “şübhəsiz” və “həqiqətən” ifadələri ilə bəyan edilmişdir. Bu da qabaqcadan həmin mühakimələrə şübhə etməyin mümkünsüzlüyünü və onlarin ifadə etdiyi həqiqətin yəqinliyini göstərir. Yəni ehkam özü özünün doğruluğunu təsdiq etdiyindən, başqasının onun doğruluğunu təsdiq etməsinə zərurət qalmır. Heç bir dünyəvi elmdə ən dəqiq qanun belə, özü özünün doğruluğunu bu cür öncədən qəti sürətdə təsdiq etmir. Əksinə, hər bir elmi mühakimə başqaları tərəfindən təsdiq edilmə tələb edir. F.Bekon bunu “həqiqətin doğruluğunun onu böyük çoxunluğun qəbul etməsi ilə şərtlənməsi” kimi təyin etmişdir. Yən əqli elmlərin doğruluğu həqiqətin özü ilə yox, onun doğruluğunu qəbul edən insanların sayı ilə müəyyən olunur. Dini həqiqətlərdə “təsdiqin çoxunluqla şərtlənməsi” istisna olunur. Qurani- Kərimdən görünür ki, hikmətin doğruluğu əvvəl Allah- təala, sonra peyğəmbərlər, daha sonra sağlam ağıl sahibləri və elmdə qüvvətli olanların təsdiqi ilə məhdudlaşdırılmışdır. Yəni hikmətin doğruluğunu çoxunluğun təsdiq etməsi tələb olunmur.
“Təkasur” surəsindən görünür ki, insanlar Qurani-Kərimə inandıqda, əslində bilinməyənləri gördükləri bilinənlər kimi təsəvvür edə bilirlər. Hansı ki, Qiyamət günü xalis ağlın gözü ilə - eynül yəqinlə - entropiyadan hifz olunmuş bilgilər şəklində bilavasitə dərk edə - baxmadan görə biləcəklər.
İnsanların elmi mübahisəsi sübutetməyə əsaslanır. Hər bir alim öz biliyinin doğruluğunu dəlillər əsasında sübut etməklə təsdiq edə bilər. Bilinməyənlər təcrübəyə daxil olmadığından, bilavasitə refleksiya yolu ilə ilkin təsəvvürlər yaratmadıqlarından, onlarin biliyini təcrübədən sübut etmək mümkün deyil. Buradan da, bilinməyənlərin əvvəlcə təsəvvürləri subyektin özü tərəfindən yaradılmalıdır. Təsəvvürün subyektin özü tərəfindən yaradılması koqnitivlik prosesində davranışlar - dini rituallarla, ibadətlə mümkündür. Bu da subyektiv əminliklə inanmaq tələb edir. Subyektiv əminlik biliyin doğruluğunun subyektin öz təfəkküründə yoxlanması ilə meydana çıxır.
Sübutetmədə tələb olunan dəlillər ya konkret idrak obyekti - sadə ideyaya malik maddi ifadə edilən şey və ya onun biliyi - sözlə ifadə edilən ideya - əqli bilik ola bilər. Qurani-Kərim bütün insanlığa ünvanlandığından, hər bir dövrün insanı öz dövrünün əqli bilikləri - elmi dəlilləri həcmində Quran ayələrini mənimsəyə bilər. Dəlili gəlməmiş elmi olmayan şeylərin həqiqəti isə subyektiv əminliklə inanma tələb edir. Yəni dində bir iman gətirməklə inanmaq, bir də iman gətirilməsi mümkün olmayanlara inanmaq tələb olunur ki, bu sonuncular - dəlili gəlməmiş həqiqətlərdən ibarətdir, onların doğruluğu isə dəlili gəlmiş sübut edilən həqiqətlərin doğruluğuna eyniliyə görə avtomatik sübut olunur.
Qurani-Kərimin “Rum” surəsinin 41- ci ayəsində bəyan edilir: “İnsanların öz əlləri ilə etdikləri üzündən suda və quruda fəsad aşkar olur. Bununla onların etdiklərinin bəzisini daddırır ki, bəlkə Allaha tərəf qayıtsınlar”. Biz bu ayənin yüz il bundan öncəki istənilən təsfirinə baxsaq görərik ki, ayənin mənası yanlış izah edilmişdir. Amma sənayeləşmənin başlanmasından və ekoloji biliklər meydana çıxdıqdan sonra təsdiq olunmuşdur ki, bəzi müəssisələr tərəfindən şitilik qazlarının ifrat həddə atmosferə buraxılması kürəsəl istiləşməyə səbəb olur. Bu da səhrəlaşma, yerdə meşə yanğınları, quraqlıq və s. fəlakətlərlə müşayiət olunur. Kürəsəl istiləşmə həm də güclü yağışların yağmasına və nəticədə su basmalara səbəb olur, şirin su ehtiyati kimi mövcud olan buzlaqlar əriyir və şirin su ilə duzlu su arasındakı balans pozulur. Bu da dənizlərdəki biosenozu dağıdır, hansı ki, bütün bunlar havada və suda fəsadların insan fəaliyyəti ilə bağlı olduğunu dəqiq elmi dəlillərlə sübut edir. Buradan da aydın olur ki, bu gün elmi izahi çətinlik törədən və ya mümkün olmayan bir çox Quran ayələrinin doğruluğunun dəlilləri bir neçə əsr sonra gələcəkdir və bu gün bizim anlamaqda çətinlik çəkdiyimiz həqiqətlər gələcək nəsillər üçün konkret dəlillər əsasında asanlıqla sübut olunan həqiqətlər olacaqdır. Quranın bu üsulla idrakı, Qiyamətə kimi dəlilləri verilməyəcək(verilməsi zəruri olmayan). Axirət haqqında bilgiləri də dəlilsiz və sübutsuz doğruluğunu qəbul etməyi şərtləndirir, hansı ki, axirət hələ yaradılmadığından, onun heç bir dəlili də ola bilməz. Axirət haqqında həqiqətlərin doğruluğu məhz Qiyamətdən sonra bilavasitə axirətdə insanlara veriləcəkdir. Deməli, axirət haqqında biliyin doğruluğunu sübut etmək üçün dəlillər olmadığından, digər hikmətin doğruluğunun sübut edilməsi əsasında avtomatik doğru kimi qəbul edilməsini tələb edir ki, bu da subyektiv əminlikdən ibarətdir.
2. Dini bilgilərin oxşarlıq münasibətindən təsvir olunması: Qurani-Kərimdə bilinməyənlər təcrübəyə daxil olmadığından, idrak təcrübədən başladığından, onların təcrübədən təsəvvürə gətirilməsi tələb olunur. Buradan da parodoksal vəziyyət yaranır. Bir tərəfdən blinməyənlər təcrübədən kənarda qalır, digər tərəfdən idrak təcrübədən başladığından onların təcrübədən keçməklə təsəvvür olunması tələb edilir. Bu problem necə həll olunur? Məlumdur ki, təcrübədə bütün mövcudluqlar xarici vəhdətdə dörd cür münasibət yaradırlar. Bura formal və faktiki fərqlilik, oxşarlıq və müxtəliflik münasibətləri aiddir. Formal fərqlilik - idrak obyektinin formasının mahiyyəti ilə uyğunluğunu, faktiki fərqlilik - mahiyyəti uyğun, amma forması uyğun olmayan obyektlərin münasibətini, oxşarlıq - formaları uyğun, amma mahiyyətləri uyğun olmayan obyektlərin münasibətini, müxtəliflik - forma və mahiyyətləri uyğun olmayan obyektlərin münasibətlərini özündə ifadə edir.
Din bilinməyənlərlə bağlı bilik verdiyindən, dini mühakimələrdə təsvir edilən obyektləri formal, faktiki fərqlilik və müxtəliflik münasibələrindən dərk etmək olmaz. Buna görə də, bu münasibətlərdən dərketmə dini biliklərin doğruluğunun inkarına səbəb olur. Dünyəvi elmlərin üç münasibətdən idrak etməsinə uyğun məntiqin üç üsulu və bir münasibətdən başqa münasibətə keçidin məntiq üsulları, yəni ümumi sayda altı məntiq üsulu vardır. Bura iki növ səlis, qeyri-səlis, paralel, çarpaz və sinkretik məntiq üsulları aiddir. Bunun əksinə, heç bir dünyəvi elm oxşarlıq münasibətindən həqiqəti dərk etmir. Bilinməyənlər təcrübəyə daxil olmadığından onlar təcrübəyə daxil olan bilinən (görünən və ya bilinən) şeylərə oxşadılmaqla idraka təqdim edildiyindən, bilinməyənlər yalnız oxşarlıq münasibətindən idrak oluna bilər. Buradan aydın olur ki, bilinməyənlərin biliklərini oxşarlıq münasibətindən dərketməyə imkan verən xüsusi tək bir məntiq üsulu ola bilər ki, həmin üsul elmi məntiq tərəfindən müəyyən edilməyib. Biz condisologiya haqqında yazdığımız kitabda bu məntiq üsulunu müəyyən etməyə çalışmışıq. Hansı ki, həmin üsul oxşarlıq münasibətlərindən həqiqəti dərk etmyə imkan verir.
Beləliklə, aydın olur ki, Qurani-Kərimi mənimsmək üçün ən azi 7 məntiq üsulundan eyni zamanda istifadə etmək lazımdir. Bu zaman dini mətnlərində təsvir edilən bilinməyənlər oxşarlıq münasibətindən qəbul edilməlidir, hansı ki, elmi məntiqin bütün üsullarının istisna edilməsini tələb edir. Elmi məntiqlə Qurani-Kərimdəki bilinməyənlərə xas bilikləri anlamağa cəhd Quranın inkar edilməsinə səbəb olur ki, bu, Quranın yanlış olması ilə yox, alimlərin yanlış məntiq üsulu seçmələri ilə bağlıdır.
3. Müxtəlif əqli biliklərin bir dini mühakimədə - ayədə bəyan edilməsi: Dünyəvi elmdə bir mühakimədə biliyin yalnız konkret bir sahəsi haqqında bilik verildiyindən, mühakimələr eyni bir elmə aid kateqoriya və anlayışlarla, elmi qanunlarla ifadə edilir. Buradan da əgər öyrənən konkret elmə xas anlayış və kateqoriyaları bilirsə, mətni mənimsəyə bilir. Məsələn, fizikaya aid mətn -elektrik, güc, qüvvə, maqnit, dalğa, hərəkət, sıxlıq, bərklik, elastiklik, maqnitləşmə və s. kimi anlayışların, Nyuton, Çoul-Lennts qanunlarını, fotoeffekt, difraksiya, induksiya və s. kimi hadisələrin həqiqətlərinin bilinməsini tələb edir, hansı ki, bu anlayışlarla ifadə olunan mətndə verilən yeni bilik mənimsənilir.
Qurani-Kərimdə bilinməyənlər haqqında bilgi -hikmət eyni bir mühakimədə bəzən bir, bəzən iki, bəzənsə üç cür müxtəlif varlıqlara oxşarlığa xas biliklə birgə bəyan edilir. Bura cisimlərə, canlılara, şüurlu insana və cəmiyyət həyatına oxşatmalar aiddir. Bu cür mühakimələrdə oxşadılanların bəzi əlamətlərinə əsasən oxşadılma aparıldığından, bir mühakimədə eyni zamanda bir neçə elm sahəsinə aid bilgi verilir. Buradan da hər hansı bir elm sahəsinə xas biligləri olan alimin belə mühakimələri tam anlaması mümkünsüzlük olur. Buna görə də Qurani-Kərimin hikmətini anlamaq eyni anda müxtəlif əsas elm sahələrinə - təbiət və cəmiyyət, yaxud dəqiq və humanitar elmlərə xas zəruri həcmdə biliyə malik olmaq, bundan əlavə, xalis dini kateqoriya və anlayışları bilmək tələb edir.
4. Dini bilgilərin mütləq həqiqətlə şərtlənməsi: Fəlsəfə mütləq həqiqətin bilavasitə dərk olunmazlığını müəyyən etmişdir. Nisbi həqiqətin bütün dərəcələri mütləq həqiqətdən yarandığından, mütləq həqiqət bütün nisbi həqiqətlərin məcmusundan dolayısı ilə anlaşıla bilər. Bütün həqiqətlər mütləq həqiqətin nisbiləşməsindən yarandığından mütləq həqiqət haqqında da biliyə malik olmadan aşkarlanmış nisbi həqiqətin doğruluğunu qəti şəkildə -yəqinliklə (Quranda bu elmül-yəqin adlanır) təsdiq etmək olmaz. Buradan parodoks yaranır. Bir tərəfdən mütləq həqiqət dərkolunmazdır, digər tərəfdən mütləq həqiqət nisbi həqiqətin meyarı olduğundan, onun haqqında bilmək vacibdir. Dini bilgi bu parodoksal vəziyyəti həll etməklə insanlara verilir. Əgər həqiqətin dörd dərəcədən 6 formasi 5-ci dərəcəli həqiqətdən - mütləq həqiqətdən meydana çıxırsa, onda hər hansı bir mühakimdə eyni vaxtda həqiqətin bütün dərəcələrindən biliyin verilməsi özündə mütləq həqiqəti dolayısı ilə anlamağa -mənimsəməyə imkan verir. Buna görə, Qurani-Kərimdə hikmət eyni vaxtda cari, xüsusi, bəzi ümumi, ən ümumi həqiqəti ifadə edən mühakimələr şəklində verilmişdir. Bəzi ayələrdə həqiqətin bütün dərəcələri, bəzilərində bir neçə dərəcəsi ilə bağlı mühakimlər verilir.
Nəhayət, Quranda xalis mütləq həqiqət haqqında bilgi verən ayələr də vardır ki, belə ayələrin mənası dərkedilmədən mənimsəməni, qəbuletməni - subyektiv əmin olmağı tələb edir. Çünki insan heç bir elmi üsulla belə həqiqətləri dərk edə bilməz. Alimlər dərk edə bilmədikləri həqiqəti inkar edirlər ki, bu da absurddur. Çünki təcrübi biliklərin hamısı da eyni dövrdə alimlər tərəfindən dərk olunmur, eləcə də bir sahənin elmini bilən başqa sahənin elmini bilmir. Sadəcə, sahə elmlərinin bir-birinə inamı -doğruluğu bilmədən də təsdiq olunmaları bütün elmlərin başlanğıcının bir və eyni olması-təcrübədən başlamaları, yəni bilinən olmaları ilə bağlıdır. Buradan da bir sahə elminin digərini inkarı təcrübənin inkari ilə özünü inkara səbəb olur ki, alimlər öz maraqları xatirinə bundan imtina edirlər.
5. Dini elmin mənimsənilməsinin əxlaqla şərtlənməsi: Təcrübədən məlumdur ki, dünyəvi elmin mənimsənilməsi insan əxlaqı ilə yox, onun təfəkkürü ilə şərtlənmişdir. Ona görə də insanlar əxlaqi vəziyyətlərindən asılı olmayaraq, elmi hazırlıqları dərəcəsində dünyəvi elmləri mənimsəyə bilər. Buna görə alimlər arasından hər cür cinayət törətmiş –qeyri-əxlaqlı insanlara rast gəlmək mümkündür. Bu gün Azərbaycanda alimlərin əksəriyyəti kütləvi şəkildə müxtəlif qeyri-qanuni hərəkətlərdə - seçki saxtakarlığından tumuş korrupsiyaya qədər, rüşvət almaqdan plagiatlığa qədər, yalan danışmaqdan qeybət etməyə - həqiqqi alimləri nüfuzdan salmağa qədər hərəkətlərə yol verirlər. Azərbaycanın məhkəmə təcrübəsində adam öldürmə, zina etmə, oğurluq etmə ilə bağlı mühakimə olunan alimlər də az deyildir. Bütün bunlardan görünür ki, əqli elmlər əxlaqsızlıqla vəhdətdə meydana çıxa bilər.
Qurani-Kərimin “Nəhl”surəsinin 125-ci ayəsində bəyan edilir: “Rəbbinin yoluna hikmətli məntiq, qane edən dəilillər və gözəl, oyadıcı və ibratəmiz nəsihətlə dəvət et və onlarla ən gözəl tərzdə mübahisə et. Əlbəttə, sənin Rəbbin Özü Onun yolundan azanları daha yaxşı bilir və doğru yolda olanları daha yaxşı tanıyır”. Bu ayədən görünür ki, hikmət əxlaqla şərtləndirilmişdir. İlahi bilyin mənimsənilməsinin əxlaqla şərtləndirilməsi hidayət anlayışı ilə ifadə olunur. Hidayət -həqiqətə istiqamətləndirmə, əslində dini bilginin mənimsənilməsinin İlahi razılıqla şərtləndiyini göstərir. Yəni dünyəvi bilikləri əxlaqından asılı olmayaraq, kim istəsə, mənimsəyə bilər, amma ilahi bilgiləri yalnız Allah istədikdə mənimsəmək olar. Allahın istəyi onun razılığını almağı tələb edir ki, bu da gözəl əxlaqdan –Allahın doğru yolunda olmaqdan, Onun əmrlərini qüsursuz yerinə yetirməkdən ibarətdir. Buradan aydın olur ki, dini əxlaqa malik olmayan heç bir alim ilahi biliyi mənimsəyə bilməz.
6. Hikmətin dərk edilməsinin sağlam ağılla şərtlənməsi: Bəşəri elm insandan bir şeyə xas ilkin biliklərə malik olmağı tələb edir. Hikmət tam bilik verdiyindən, bundan fərqli olaraq ən müxtəlif elm sahələrinə aid ilkin təsəvvürlərin olmasını tələb edir. Qurani-Kərimin “Bəqərə”surəsinin 269-cu ayəsində bəyan edilir: “Hikməti istədiyi şəxsə verir. Kimə hikmət verilsə, doğrudan da çoxlu xeyir verilmişdir. Əsil sağlam ağıl sahiblərindən başqa heç kəs öyüd almaz”. Bu ayədən görünür ki, dini bilgilərin dərkedilməsi sağlam ağılla şərtləndirilmişdir. Əgər alimlər hikməti inkar edirlərsə, onda buradan sual meydana çıxır: “Allaha inanmayan alimlər necə bir ağıla malikdirlər?” Buradan da “sağlam ağıl” ifadəsinin özündə nəyi ifadə etdiyini bilmək tələb olunur. Qurani-Kərimin “Zümər” surəsinin 18-ci ayəsində bəyan edilir: “O kəslər ki, sözə qulaq asıb, onun ən yaxşısına tabe olurlar, onlar Allahın doğru yola yönəltdiyi şəxslərdir. Ağıl sahibləri də məhz onlardır”. Bu ayədəki “sözün ən yaxşısı” ifadəsi mütləq həqiqəti ifadə edən sözlərə işarə edir. Beləliklə, aydın olur ki, Qurani-Kərim sağlam ağlı - mütləq həqiqəti dərk etmək imkanına malik olan ağıl kimi təyin edir. Bəs əqli elmlər sağlam ağılı necə təyin edir?
“Sağlam ağıl” -“sensus communis” anlayışı antiq fəlsəfədə ictimai hiss və humanist ideal paradiqmaları ilə birlikdə müdrikliyin anlayışına daxil edilmişdir. Buradan da aydın olur ki, sağlam ağıl anlayışının təyini müdrikliyi anlamaq üçün müstəsna rola malikdir. Hansı ki, müdriklik həqiqətin düzgün (ideal) şüuru vəziyyətdə dərkedilməsindən meydana çıxır. Fəlsəfə tarixində zaman-zaman müxtəlif filosoflar sağlam ağıl anlayışını təyin etməyə cəhd etmişlər. Biz burada həm birbaşa, həm də dolayı məntiq üsulu ilə sağlam ağılı təyin etməyi düzgün hesab edirik.
a.Dolayı məntiq üsulu ilə sağlam ağıl anlayışının təyini: Dolayı məntiq üsulu ilə sağlam ağlı təyin etmək onun əksiliyinin təyinindən dolayısı ilə əldə edilə bilər. Sağlam ağlın əksiliyi “xəstə ağıldır”. El arasında xəstə ağıl - dəlilik, tibb elmində - şizofreniya adlanır. “Şizofreniya” sözü “şizo”- ağıl, frenikus - parçalanma sözlərinin birləşməsindən yaranıb və ağlın parçalanması mənasını verir. Ağlın parçalanması təfəkkürdə inikas proesində dağılmış - nizamsız obrazların və parçalanmış ideyaların yaranmasına səbəb olur, hansı ki, idrak proseslərinin ardıcıllığının və rabitəsinin pozulmasından meydana çıxır. Belə ki, sağlam ağılda qavrama - düşünmə -yaradıcılıq prosesləri ardıcıl və bir-biri ilə mökəm əlaqədə təzahür edir. Bu ardıcıllıq Allah-təalanın Yaradılışındakı və Qurani-Kərimin ayələrinin vəhy edilməsinin ilahi prinsipinə - “bir-birinin ardınca, bir-birinə bağlı və biri digərini izah edən” halda vəhy edilməsinə uyğundur. Buradan sağlam ağılla bağlı aşağıdakı defiant aşkarlanır.
Sağlam ağıl - Kainatin Yaradılışı və Qurani-Kərimin vəhy edilməsi prinsipinə uyğun dərketmə qabiliyyətinə malik ağlın şərtlərinin məcmusundan ibarətdir.
Xəstə ağılda - şizofreniyada bundan fərqli olaraq, çoxlu sayda digər ardıcıllıqlar, məsələn, qavrayış – yaradıcılıq - düşüncə, düşüncə - qavrayış - yaradıcılıq, yaradıcılıq–qavrayış- düşüncə, düşüncə -yaradıcılıq-qavrayış ardıcıllığı ilə meydana çıxır. Və bu zaman idrak prosesləri spontan və avtonom inkişaf edir. Bu cür ağılla reallıqlar irreallıq, irrealıqlar reallıq kimi qavranır.
Sağlam ağılda yaradıcılıqla qavrayış-düşüncə bir-birinə əks istiqamətli idrak prosesləri kimi təzahür edir. Şizofreniyada idrak prosesləri eyni istiqamətli proseslər kimi meydana çıxır. Yəni şizofrenik düşünərkən avtomatik olaraq düşündüklərini təfəkküründə yaradır və bunları xaricdə olan gercəkliklər kimi qavrayır. Bu proseslər arasında möhkəm rabitə olmadığından, bir proses digər prosesə keçmir. Nəticədə yaranan təsəvvürlər nizamsız inkişaf etdirilir və bu xaos kimi idrak olunur. Bu cür düşüncənin koqnitivlik əsasında davranışa keçməsindən dəlilik - anormal insani davranışlar meydana çıxır, hansı ki, xəstə insanın davranışlarını sağlam məntiqlə anlamaq mümkün olmur. Hər bir xəstə ağıla malik insanın ağlı eyni bir predmeti ağlın ayrı-ayrı parşalari ilə idrak predmetini parça-parça idrak etdiyindən, obyekt haqqında tam və düzgün təsəvvür qavranılmır.
Dəliliyin normal ağılda iki oxşarlığı mövcuddur, hansı ki, ayrı-ayrılıqda şüurlu şəkildə ya obrazların, ya da ideyaların parçalanmasından meydana çıxır.
Birinci oxşarlığa yaradıcılıq prosesində obrazların parçalanması ilə rəssamlıqda meydana çıxan surrealizm cərəyanı aiddir. Sürrelizmin banilərindən dünya şöhrətli və ağlına öz dövrünün insanlarının şübhəsi olan ispan rəssami Salvador Dali öz yaradıcılığı haqqında yazır: “Mən dəli deyiləm, lakin dəli kimi düşünə bilirəm”. El arasında buna “özünü dəliliyə vurmaq”deyirlər. Salvador Dali öz yaradıcılığında özünü dəliliyə vurduğunu etiraf etmişdir. Başqa sözlə, əslində surrealizm şizofrenik yaradıcılıq üsulu - idrak obyektinin xarici görüntüsünü və ya onun obrazının şüurlu və iradəvi şəkildə parçalayaraq təsvir etmək cərəyanı kimi meydana çıxmışdır.
Bütün bu deyilənlərdən görünür ki, Qərb fəlsəfəsində sağlam ağıl cəmiyyətlə - bu dünya həyatı ilə əlaqələndirilmişdir. Əgər bu və digər filosofların sağlam ağılla bağlı təynatlarını ümumiləşdirsək, məlum olacaq ki, sağlam ağlın əsəs əlamti ictimai əhəmiyyətli ümumiləşdirmə qabiliyyətindən ibarətdir. Lakin Qurani-Kərim sağlam ağlı həm bu dünyadakı ümumi işlərlə, həm də axirət həyatında xeyirə çatmaq məsədi ilə əlaqləndirir. Buna görə də Etinqer düzgün olaraq sağlam ağılı - Allahın neməti adlandırır. Sağlam ağıl Allahın neməti olduğundan, sağlam ağlın birinci əlaməti də onu verəni tanımasıdır. Qurani-Kərimin insanlara öyrətdiyi iki bilgidən biri “Allahın tanıdılması“ ilə bağlı olan bilgidir. Buradan da belə bir qənaət hasil olur ki, həqiqi sağlam ağıl Allahı tanıyan - Onun varlığına subyektiv əminliklə inanan ağıldır...
Ağlın tamlaşdırma qabiliyyətinə malik olması: Tamlaşdırma ümumiləşdirmədən fərqli düşüncənin dərininə yox, eninə inkişafını - müxtəlif biliklərin bir araya gətirilməsini tələb edir. Əqli elmlər - biliyi, dini elm - ağlı ümumiləşdirməyə cəhd edir. Belə ki, sahə elmləri bir sahənin biliyini ümimiləşdirir, dini bilgilər müxtəlif sahələrin ümumi bilgilərini bir-biri ilə birləşdirib tamlaşdırır. Mark Avreli sağlam ağlı - ümumi ağlın vəhdəti kimi təyin etmişdir. Ümumi ağıl, Qurana görə, Adəmə verilmiş ağıldır, hansı ki, fərdi ağılların nümunəsi - etalonu rolunu oynayır.
Qurani-Kərimdə bütün sahə elmlərinə aid bilgilər sintez şəklində bəyan edilir və bir bilgi ən müxtəlif elm sahələrinin bilgilərini eyni vaxtda özündə ifadə edir. Qurani-Kərimin “Nəhl” surəsinin 65-ci ayəsində bəyan edilir: “Allah göydən su endirdi və onun vasitəsi ilə ölümündən sonra diriltdi. Doğrudan da bunda eşidən dəstə üçün bir nişanə vardır”. Bu ayəyə diqqət etsək görərik ki, bura da iki təbiət və bir metafizik hadisə birlikdə - bir cümlədə verilmişdir. Bura “yağışın yağması” və iki “ölümündən sonra diriltmə” hadisəsi vardır. Bunlardan biri bitkilərin yağışdan sonra göyərməsinə, ikincisi, Qiyamətdən sonra “ölülərin dirilməsinə” aiddir. Buradan görünür ki, Quranda bir ayədə həm fiziki biliklərə – yağış necə və nə cür yağır, həm bioloji bilgilərə - bitkilər suyun iştiraki ilə necə göyərir və nəhayət xalis dini bilgilərə - ölmüş insan sonradan necə dirilir - suallarına cavab verilmişdir. Buna görə, dini bilgilər universal biliyə malik olmağı - təbiət, dəqiq və sosial elmlərin ən azından ən ümumi şəkildə bilməyi tələb edir ki, bu da tədqiqatçının “elmdə qüvvətli olmasını” tələb edir. Dünyəvi elmlər universallığa əks inkişaf etdiyindən, universal biliyə malik olmayan heç bir alim sağlam ağıla malik olmur.
Ağlın təcrübədənkənar - aprior, batini bilgilər əldə etmək qabiliyyəti: İdrak hissi təcrübə ilə şərtlənmişdir. İnsanda hissi idrakla yanaşı, intutiv idrak da vardır ki, bu idrak təcrübənin sərhədlərindən kənardan bilik əldə etmək qabiliyyətinə malikdir. Alman filosofu Şeftebernə görə, sağlam ağıl - ictimai əhəmiyyətli - itiağıllılıq və yumor hissindən ibarətdir. Burada ağlın itiliyi onun təcrübənin sərhədlərindən (o cümlədən mətnin zahiri mənasından çıxmasına), yumor - zahirlə batinə vəhdətdə nüfuz etməsinə işarə edir.
Psixologiya elmi sağlam ağlın əsas əlaməti kimi yumor hissini ayırd etmişdir. Məhz buna görə “gülüş” sağlam ağlın, melanxolizmin - qəmginlik şizofreniyaya meylliyin əlaməti kimi dəyərləndirilir. İstər İncildə, istər Qurani-Kərimdə məsəlləri (hədisləri və yuxunu) anlamaq sağlam ağılla şərtləndirilmişdir, hansı ki, məsəllərdə həm zahiri, həm batini mənalar ifadə olunur.
Bütün bunlarla razılaşaraq, bizə görə, sağlam ağlın təyininə aşağıdakıları aid etmək lazımdır:
Ağlın azadlıqla şərtlənmə qabiliyəti: Qurani-Kərimdə Allah-təala “kim istəsə, dinə iman gətirə bilər. Lakin mən istəməsəm, heç kim iman gətirə bilməz” - deyə bəyan edir. Bu dini bilgilərin idrakının yalnız və yalnız Allahdan asılı olduğunu sübut edir. Allahdan asılılıq Allahdan başqa istənilən dünyəvi gücdən və səbəbdən asılılığın inkarını tələb edir ki, bu da azadlıq kimi təsəvvürə gəlir. Bəşəri elmlər alimin tələbat və maraqlarından asılı olaraq özü özünü məhdudlaşdıran və ya başqası tərəfindən məhdudlaşdırılan ağılla dərk etməyə cəhd edirlər ki, belə ağıl sağlam ağıl ola bilməz. Buradan da, öz ağlından azad istifadə etmək imkanı ağlın sağlamlığını təyin edir.
Qurani-Kərimdə ilahi biliyi yalnız sağlam ağılla dərk etməyə paralel insanlardan düzgün ictimai davranış, yaxşı əməl - cəmiyyətə yararlı olmaq, zülmə qarşı durmaq, cihad - azadlığa cəhd etmək, paylaşmağı bacarmaq - Allah yolunda xərcləmək tələb olunur.
Ağlın insanlıqla - bəşəri dəyərlərlə şərtlənmə qabiliyyəti: Qurani-Kərimin “Fatihə” surəsinin 5-6-cı ayəsində bəyan edilir: “Yalnız Sənə ibadət edir və yalnız Səndən kömək diləyirik… Bizi doğru yola hidayət et!”. Bu iki ayəyə diqqət edilsə, aydın olur ki, birinci ayədə kömək tək halında Allahdan, cəm halında “Biz”ə istənilir. “Biz” - hər bir insanda olan insanlıqdır, ümimi ağıldır, hansı ki, onun canlılıqla - fərdiliklə vəhdəti “Mən” kimi təzahür edir. Buradan aydın olur ki, insan “Mən” kimi yox, yalnız “Biz” kimi sağlam ağıla malik ola bilər. “Biz”dən ayrılıqda “Mən” kimi təzahür edən ağıl sağlam ağıl hesab oluna bilməz. Yəni sağlam ağıl kollektiv şüurluq vəziyyəti yaradan ağıldır. Sağlam ağıl “Mən”də olan “Biz”ə xas ağıldır. “Biz” - bütün insanlıqdan ibarətdir. Qurani-Kərimdə “günasız olaraq bir insanı öldürən bütün insanlığı öldürmüş kimidir və ya bir insana həyat vermək bütün insanlığa həyat vermək kimidir”, eləcə də “bir insanı yaratmaq bütün insanlığı yaratmaq kimidir” bəyanları “bir insandakı insanlıq = bütün insanlar” formulunu təsəvvürə gətirir. Buradan aydın olur ki, sağlam ağıl - hər bir insanın idrak edə və təsdiq edə biləcəyi həqiqəti dərk edən fərdi ağıldır. Qurani-Kərimdə ağlın bu əlaməti aydınlıq kimi ifadə olunmuşdur. Təcrübədən məlumdur ki, sahə elmlərinin heç birinin aşkarladığı həqiqət “Biz” tərəfindən dərk və təsdiq edilmir. Elmlər məhdud sayda insanın dərk edə biləcəyi bilikləri aşkarladığından, sağlam ağlın sərhədlərindən kənarda qalır. Buna görə, böyük çoxunluğun qavradığı həqiqəti bəlli məhdud qruplar təşkil edən alimlər dərk edə bilmir.
7. Ağlın ümumi idrak obyektini dərk etmə qabiliyyəti: Qurani-Kərimdə hikmətin idrakı ensklopedik biliklə - elmi qüvvətlə şərtləndirilmişdir. Qurani-Kərimdən görünür ki, hikməti yalnız elmdə qüvvətli olanlar dərk edə bilər. Elmdə qüvvətli olmaq - elmi ədəbiyyatda ensklopedik elm anlayşına uyğundur. Ensklopedik elm - həqiqətin ümumi idrak obyektindən hərtərəfli idrak edilməsindən meydana çıxır. Buradan da elmdə qüvvətli olmaq, sağlam ağlın ümumi idrak obyektini dərketmə qabiliyətini tələb edir. Məlumdur ki, Kainat idrak obyektlərinin xarici çoxunluq və xarici vəhdət prinsipi ilə təşkil olunur. Qurani-Kərimin “Duxan” surəsinin 4-5-ci ayələrində bəyan edilir: “Həmin gecə bütün möhkəm işlər bir-birindən ayrılır… Bizim tərəfimizdən qaynaqlanan bir iş! Çünki Biz həmişə göndərən olmuşuq”. Bu ayədəki “qaynaqlanan iş” yaradılan bütün şeylərin xarici vəhdətə gətirilməsi və görünən dünyanın meydana çıxmasına işarə edir. Buradan da xarici vəhdət bilavasitə Allahın işi olduğundan, Onun varlığını təsdiq etdyi aydın olur. Heç bir əqli elm idrak obyektini başqa idrak obyektləri ilə qaynaqlanmış halda öyrənmir. Bu da Allahın varlığını dərk etməyə imkan vermir.
“Rum” surəsinin 25-ci ayəsində bəyan edilir: “Onun nişanələrindən budur ki, Göy və Yer Onun mütləq iradəsi ilə durmaqdadır”. “Onun mütləq iradəsi ilə durmaq” mövcud olma kimi təzahür edir. İdrak prosesində yalnız mövcudluq idrak edildiyindən, mövcudolma idrak prosesindən kənarda qalır. Bu da “Allahın iradəsini” dərketməyə imkan vermir. Qurani-Kərimin “Fatir” surəsinin 15-ci ayəsində bəyan edilir: “Ey insanlar, sizin hamınvz Allaha möhtacsınız. Allah isə möhtac deyildir, sifətləri və işləri öyülmüşdür”. Belə öyülmüş işlərdən biri “Allahın saxlamalarıdır”. “Allahın saxlamaları” mövcudolmaya səbəb - xarici vəhdətdən ibarətdir, hansı ki, hər hansı bir mövcudluq digər yaradılan bütün varlıqlarla xarici vəhdət təşkil etdikcə mövcud olur və belə vəhdət pozulduğu andan mövcudolmadan çıxaraq yox olur. Buradan da, bütün insanların və digər yaradılanların Allaha möhtac olması hər şeyin bir-biri ilə vəhdətdə mövcud olması zərurəti ilə bağlı olduğunu sübut edir. Allahın varlığı saxlamalarda mümkün olduğundan idrak obyekti ümumi - xarici vəhdətdə təsəvvürə gətirilməklə dərk olunduqda Allahın varlığının doğurduğu sübut olunur. Qurani-Kərimin “Fussilət” surəsinin 53-cü ayəsində bəyan edilir: “Tezliklə varlıq aləmində və onların öz vücudlarında Özümüzün nişanlərimimizi onlara göstrəcəyik ki, Onun haqq olması onlara aydın olsun. Məgər Rəbbin hər şeyə şahid olması kifayət deyil?”. Bu ayədən görünür ki, varlıq aləmi - Kainat və insan vəhdətdə Allah-təalanın varlığının nişanı, yəni dəlilidir. Dünyəvi elmi öyrənən alimlər paralel olaraq özlərini öyrənmədiklərindən, aldıqları bilgi Allahın varlığının dəlili kimi çıxış etmir.
Elm təcrübədən orjinal şeylərin – ayrı-ayrı tək kimi təsəvvürə gətirilən şeylərin həqiqətini ümumiləşdirməklə bilik əldə edir. Bu zaman təsəvvürlə reallıq ziddiyət təşkil edir, hansı ki, gerçəklikdə heç bir şey təklikdə mövcud olmur, amma o fikrən tək kimi təsəvvürə gəlir. Bu da tək kimi təsəvvürə gətirilən idrak obyektinin mövcud olmasının xarici vəhdətlə bağlı həqiqətlərini ifadə etməsinə imkan verir. Bu da mövcud olmanın təbiətdən kənar güclə əlaqəsinin elmi yolla dərk edilməsini istisna edir.
Beləliklə, elmi başlanğıcı fikrən tək kimi götürülmüş, amma gerçəklikdə tək kimi mövcudluğu mümkünsüz olan orjinal idrak obyekləri təşkil edir. Məhz bu cür idrak mütləq həqiqəti dərkedilməz edir, hansı ki, idrakın təcrübədən başlanması həqiqətin təhrif olunması ilə dərkinə əsaslanır. Dini bilgi əqli biliklərdən fərqli olaraq ayrıca bir idrak obyektini yox, xarici çoxunluğu - ümumi idrak obyektini başlanğıc kimi götürür və bu zaman konkret idrak obyektləri ilə xarici vəhdəti özündə ifadə edən mücərrəd güclər paralel olaraq dərk olunur. Yəni din hər hansı bir idrak obyektini “Allahın yaratdığı, tənzimlədiyi və mələklər vasitəsi ilə nəzarət etdiyi başqa bütün idrak obyektləri ilə vəhdətdə ümumi idrak obyekti” kimi götürülməsini tələb edir. İnsan adi şüurla heç vaxt ümumi idrak obyektinə istiqamətlənə bilməz. Bunun üçün şüur tək-tək idrak obyektlərinə istiqamtlənmək vəziyyətindən ümumi idrak obyektinə istiqamətlənmə vəziyyətinə keçməyi tələb edir. Psixologiyada ağlın bu cür vəziyyəti xolotrop - ümumiyyə istiqamətlənmə vəziyyəti adlanır. Yəni dini həqiqətlər ayrı-ayrı şeylərə yox, bütün şeylərə, ümumiyə eyni anda istiqamətlənməyə cəhdlə idrak olunur. Alimlər, bunun əksinə, xüsusiyə istiqamətləndiklərindən, onların şüuru xilotrop - xüsusiyə istiqamətlənmə vəziyyətinədə olur və xolotrop vəziyyətlə əksilik təşkil edir. Buna görə, alimlər dini həqiqətləri idrak edə bilmir.
Ağlın daxili görmə - qəlb gözü ilə görmə ilə şərtlənməsi və ya qorxma istedadına malik olması: Bəşəri elmlər baxma ilə görmədən xarici müşahidədən (fəlsəfi anlayış kimi - xarici seyrdən) başlayır. Din xarici müşahidəni istisna edir və daxili müşahidə - daxili seyr tələb edir. Daxili seyr idrak obyektinə onun daxilindən baxmaqla görmə kimi təsəvvürə gəlir. Təcrübədə şeylər“daxili həcmə keçməni istisna” qanununa tabe olduğundan, daxili seyr yalnız təfəkkürdə fikrən mümkün olur. Nəticədə xarici seyrin yerinə dini biliklər daxili seyrlə başlayır ki, bu da qəlb gözü ilə görmə kimi təsvir olunur. Daxili seyr profenomenlərin - obyektsiz daxili hisslərin təsiri nəticəsində təsəvvürlərin yaradılmasından ibarətdir. Elm xarici hisslərin təsəvvür yaratmasına əsaslandığından, dünyəvi elmdə daxili seyr və daxili hissi təsir elmi təsəvvürün yaranmasında iştirak etmir... Bura vicdan, məsuliyyət, öhdəlik, vəzifə və s. kimi hisslər daxildir. Daxili hiss – insanın özünün özündə elə hissi təsiridir ki, bu cür hissi təsirlə bilinməyənləri qavramaq mümkün olur.
Alimlər xarici hissi təsir əsasında qavramağa cəhd etdiklərindən, daxili qorxmaq istedadından uzaqdırlar. Ona görə də, xarici hissi təsir etməyən heç bir həqiqəti qəbul etmirlər.
Allah-təala Qurani-Kərimdə dini bilginin mənimsənilməsini - qavranılmasını qorxmaq istedadı və qəlbgözü ilə görməkləşərtləndirmişdir. Daxili hissi təsir qəlb gözü ilə görmə yaradır. Qəlb gözü ilə görmə baxmanın istisna edilməsi ilə görmədən ibarətdir.Alimlər həqiqətin doğruluğunu baxma ilə görməni ilə təyin edirlər. Qəlb gözü ilə görmə üçün təqdim edilən həqiqətin ən geniş yayılmış forması məsəllərdir. Məsəllər zahiri və batini mənaya malik olduğundan paralel məntiqlə idrak tələb edir. Hansı ki, zahir - baxma ilə görmə ilə, batin - qəlb gözü ilə idrak olunur. Müasir elm ardıcıllıq məntiqinə əsaslandığından alimlər dini bilgilərin batininə nüfuz edə bilmirlər. Nəticədə din haqqında dini mühakimələrin zahirinə görə mühakimə yürüdürlər ki, bu da batində ifadə edilən həqiqətin idrak edilməsinə imkan vermir. Dini biliklərin idrakvnəticədən səbəbin biliklərinin idrak üsuluna əsaslanır. Nəticə - zahir, səbəb - batin kimi təsəvvürə gəlir.
Dini biliklərin dərkedilməsinin subyektiv istəklə şərtlənməsi: Dünyəvi biliklər obyektiv əminliklə şərtləndiyindən, həqiqətin dərkedilməsi subyektin istəyi ilə şərtlənməmişdir. Amma hikmət subyektiv əminliklə şərtləndyindən, dini həqiqətlərin idrakı subyektin istəyi ilə şərtlənmişdir. Subyektiv istək - sübyektin idraka cəlb olunan xarici proseslərdə iştirakını tələb edir. Dünyəvi elmlərdə müşahidəçi heç bir halda müşahidə olunanların daxil olduğu prosesə daxil olmur və buna görə də onlara təsir etmir, yəni müşahidə obyektinə münasibətdə xarici olur. Lakin hikmət subyektiv əminliklə şərtləndiyindən, daxili seyr subyektin müşahidə olunan proseslərdə iştirakını tələb edir. Beləliklə, hikmət - subyektin dərk etdiyi istənilən həqiqətə paralel özünüdərki tələb edir. Buradan da, hikmətin dərkedilməsinin məqsədi aydın olur. Bu məqsəd insanın şübhəsiz və həqiqətən özünüdərkindən ibarətdir. Yəni dini biliklər istifadə üçün yox, özünün Kainatdakı yerini düzgün müəyyən etmək üçün insanlara verilir ki, buradan da insanın özünüdərki kamilləşmə kimi təzahür edir. Deməli, dini biliklərin öyrdilməsində məqsəd insanın özünün dəyişdirilməsi - kamilləşdirilməsidir. Bunun əksinə, elmi həqiqətlər xarici ətraf mühüti - dünyanı dəyişdirməyə xidmət edir, hansı ki, Allah-təala yerdə canişin kimi yaratdığı insanın vəzifələrindən birini “dünyanı abadlaşdırmaq” kimi təyin etmişdir. Abadlaşdırmaq rasional dəyişdirmətələb edir. Elm isə istənilən dəyişdirməyə səbəb olur. Dünyanı rasional dəyişdirmək dəyişdirən subkektin kimliyi ilə şərtləndirilmişdir. Buradan insanın yer həyatının mütləq məsədinin özünü kamilləşdirmək və dünyanı abadlaşdırmaqdan ibarət olduğu sübut olunur. Alimlər yalnız dünyanı dəyişdirməyə xidmət etdiklərindən, onlar həm də dünyanı irrasional istiqamətdə dəyişdirirlər. Özünü kamilləşdirmə dünyanı abadlaşdırmaqla vəhdət təşkil etdiyindən, dünyanın abadlaşdırılması - şəxsiyyətin ölçüsü, şəxsiyyətin ölçüsü - dünyanın abadlığının -əminamalığın və sülhün ölçülüyü kimi çıxış edir. Məhz elmi bilik birtərəfli inkişaf etdiyindən, bir tərəfdən müasir elm şəxsiyyətin və insanlığın deqredasiyasına - sülhün və əminamanlığın pozulmasına, digər tərəfdən dünyada fəsadın - ekoloji problemlərin yaranmasına xidmət etmiş olur ki, bu da Qurani-Kərimdə “Şeytanın öyrətdikləri -vəsfəsəsi” kimi qeyd olunmuşdur. Buradan aydın olur ki, Qurani-Kərimə istinad etməyən, yəni dünyanı öyrənərkən özünü dərketməyən istənilən alim şeytana xidmət edir və onların elmi bəşəriyyətə və ekologiyaya fəlakət gətirir. Buradan sübut olunur ki, bəşəriyyəti təbii fəlakətlərlə yanaşı, ağlın fəlakəti - mənfəət elmləri təhdid edir.
Subyektiv istəyin dərketmədə iştirakı nə deməkdir? Yuxarıda dedik ki, dində məcburiyyət yoxdur, həqiqətin dərk edilməsi subyektin istəyindən asılıdır. Dünyəvi elmdə məcburiyyətin əksiliyi kimi dində subyektiv istəyin zərurəti vardır. Məsələn, dünyəvi elmdə heç bir insan öz istəyinə uyğun 2x2=4 ifadəsinin doğruluğunu inkar edə bilməz və bunu doğru kimi qəbul etməyə məcburdur. Buna səbəb əqli elmlərin əsasının obyektdə - “insanın elmi olan şey”də saxlanması ilə bağlıdır. Yəni insan elmi nəticəni seçmək imkanına malik deyildir və idrak şeyindən asılıdır. Dində insanlara 2x2= ? mühakiməsində cavabı öz hürr iradəsinə uyğun müəyyən etməyə izin verilir. Bu üsul mikrokosmosda - kvant fizikasında müşahidə prosesinə uyğundur. Kvant fizikasında müşahidəçi paralel olaraq müşahidə olunan obyektlə vəhdət təşkil etdiyindən, eyni anda həm müşahidəçi, həm də müşahidə olunan olur. Yəni paralel olaraq özünü müşahidə etmiş olur. Bu da daxili müşahidədən ibarətdir. Belə ki, mikrokosmosdaxarici müşahidə daxili müşahidə ilə vəhdətdəmeydana çıxır. Buna görə də, Kvant fizikasında “2x2= ?” cavabı müşahidəçinin iradəsindən - istəyindən asılı olaraq 4,0,8,3,1 və s. ola bilər və bütün bu cavablar eyni dərəcədə doğru olur. Bu da Kvant fizikasında tədqiqatçının məcbur olmadığını, əksinə müşahidə obyektinin müşahidə edənin istəyindən asılı olduğunu sübut edir.
Buradan aydın olur ki, dini biliklərin həqiqətinin doğruluğunun bir yox, çoxlu sayda təsdiqləri vardır. Bu da dində inamın dərəcələnməsi kimi meydana çıxır. Dində təsdiq subyektin istəyindən asılı olduğundan, “kim ki, Allaha inanır, onun üçün həqiqətən Allah vardır. Kim ki, Allaha inanmır, onun üçün həqiqətən Allah yoxdur” mühakiməsi meydana çıxır.
Bu metafizikanın tabe olduğu üç qanundan birinə uyğundur. Metafizikanın bilinməyənlərin - naməlumların tabe olduğu qanunlardan birini belə ifadə etmək olar. “Metafizikada varlıq eyni anda həm var, həm də yox ola bilər”. Bu zaman varlığın var olması və ya yox olması onu idrak edən subyektin istəyi ilə şərtlənmişdir. Quranda bu metafizik qanun belə ifadə olunub: “Kim istəsə, Allaha iman gətirə bilər, Mən istəməsəm heç kim iman gətirə bilməz”.
Elm metafizikanın əksiliyi kimi fizikanı - Kainatı idrak etdiyindən, alimin istəyindən asılı olmayaraq Kainatda “hər hansı bir mövcud varlıq eyni anda ya var, ya da yox ola bilər” qanununa tabe olur. Buna görə, elmi biliklər insanların istəyindən yox, idrak obyektinin təcrübədə mövcudluğundan - təcrübi yoxlamadan asılı olur.
Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, əqli elm sahiblərinin dini biliyi inkar etməsi onların ağıllarının vəziyyəti və həqiqəti mənimsəmə üsulları ilə bağlıdır, nəinki dini biliklərin mahiyyəti ilə.
HİKMƏTLƏ DÜNYƏVİ ELMİN VƏHDƏTİ
Bəşər tarixinin çox ciddi problelərindən biri kimi meyadana çıxan dinlə elmin ziddiyyəti necə həll oluna bilər? Allah-təala Öz biliyini bir-birindən fərqli iki üsulla - sözlə ifadə formasında, Səmavi kitablar kimi və maddi ifadə ilə - Kainat kimi yaratmışdır. Bir həqiqətin iki müxtəlif formada ifadə olunması həmin formalardan əldə edilmiş bilgilərin uyğunluğunu tələb edir. Buradan da aydın olur ki, əslində rasional - faydalı həqiqi bilik o zaman əldə edilə bilər ki, o həm Qurani-Kərimlə, həm də Kainatdan əldə edilən bliklə eyni anda təsdiq olunsun. Qurani-Kərim özündə İlahi elmin sübutetməsini, Kainat İlahi elmin dəlillərini təqdim edir. Həqiqət dəlillər əsasında sübutetməyə əsaslandığından, rasional həqiqətlər yalnız Kainatdan əldə edilən dəlillərlə Qurani-Kərimin ayələrində sübutedilmə ilə əldə edilə bilər. Buradan rasional elm haqqında aşağıdakı definatlar aşkarlanır:
1.Təcrübi elmlər təcrübədən başlayır və buna görə də təcrübə əqli elmlərin meyarıdır, Qurani-Kərim və digər səmavi kitablar isə Ali Səbəblərlə bağlı biliklərin mənbəyi və meyarıdır. Buna görə də Ali səbələrlə bağlı biliklər səmavi kitablardan başlamalı və belə biliklərin meyarı səmavi kitablar olmalıdır.
2.Səbəb nəticə əlaqəsinə görə, səmavi kitablarla, xüsusən Qurani-Kərimlə sübut edilməyən heç bir elmi dəlil düzgün və doğru ola bilməz. Yəni, Quranla sübutetmə üçün yararsız olan elmi biliklər həqiqətən və şübhəsiz doğru deyildir, ya həqiqi deyildir, ya şübhəlidir.
3.. Dünyəvi elmi dəlilləri olmayan hikmətin doğruluğu dəlilləri gələcəkdə - elmin tarixi inkişafi ilə bağlı məlum olacağından belə biliklər yalnız subyektiv əminliklə qəbul edilməlidir.
4.. Mütləq həqiqət hikmətlə dünyəvi elmin vəhdətindən idrak edilə bilər.

Müəllifin məqalələri

​ANTİK TÜRK TARİXİ

Bir yanlış hərəkətə iki yanlış reaksiya