МОЯ РОДНАЯ ГРАНИЦА

Bu materialı

http://forum.xazar.com/showthread.php?t=2784

ERMENİLERİN GERÇEK TARİXİ

ATAMOĞLAN MEMMEDLİ

Bakı - 2008

Redaktör: t.e.d. dos. Hacıyev Sani Tofiq oğlu Reyçi: t.e.n. Necefli Güntekin Camil qızı

Monoqrafiyada esasen ermeni ve diğer qaynaqlar esasında ermeni etnosunun yaranma tarixi qeleme alınmışdır. Ermenilerin müselman-türk xalqlarına qarşı bütün dövrlerde düşmençilik siyaseti yeritmeleri, XIX esrin evvellerinden başlayaraq «Böyük Ermenistan» yaratmaq meqsedile evvelce Osmanlı İmperiyasından, sonra ise Türkiye Respublikasından torpaq qoparmaq cehdleri, baş veren proseslerin neticesi olaraq bu ölkeden ve İrandan çoxsaylı köçler etmekle Azerbaycan torpaqlarında meskunlaşmaları ve s. tarixi hadiseler müxtelif menbelerden, o cümleden ermeni alimlerinin öz eserlerinden götürülmüş faktlar esasında oxucuya teqdim olunur.

I FESİL

Ermeniler qedim ve orta esrlerde 1. Ermeni etnosunun menşeyi

Ermenilerin menşeyinin konkret bir erazi ile bağlılığı he¬le de qaranlıq qalır. Onları eslinde her hansı bir irqe aid etmek de mümkün olmamışdır. Fransız menşeli Qafqazşünas alim İ.Şopen haqlı olaraq yazırdı ki, «aydınlaşdırmaq çetindir ki, bizim ermenişünas alimler neye esasen özlerine reva bilibler ki, bütün hallarda haykanların ve onların veteni Hayastanın adını tamamile başqa xalqın adı ile deyişib tercüme edibler. Aydındır ki, Yafes menşeli, şimaldan gelme dağlı Armenle, cenubdan gelme sami menşeli haykanların (hayların) heç bir ümumi oxşarlığı yoxdur ve ola da bilmez» (1).

Ermenilerin etniki cehetden formalaşmasının ve on¬ların ilkin tarixi meskenlerinin mehz Kiçik Asiya sahesinde olması haqqında ermeni tarixçileri, akademikleri S.T.Yeremyan, K.V.Trever ve bir çox başqa alimler ciddi fikirler söylemişler (2).

Qedim dünya tarixçilerinden Herodot, Evdoks ve başqaları protoermenilerin menşeyinin frakiya-frigiya tayfaları ile bağlı olduğunu qeyd edirler. Tanınmış tarixçi-şerqşünas İ.M.Dyakonov bununla elaqedar olaraq qeyd edirdi ki, «ne qeder ki, qedim ermeni dili ermeniye yaylasının avtoxton xalqlarının dillerile qohum deyildir... aydındır ki, o, buraya kenar¬dan getirilmişdir... protoermeniler bu eyalete (ermeniye yay¬lası ermeni müelliflerinin uydurduqları bir terimindir —A.M.) bizim eradan evvel VII ve VI esrler arasında gelmişler... Qedim ermeni xalqı ilkin olaraq yuxarı Ferat vadisinde berqerar olmuşdur...» (3).

Belelikle, bu alim de ermenilerin ecdadlarinin Kiçik Asiyaya gelme olduqlanni tesdiq edir (4).

Ermeni tarixçileri öz xalqlarinin avtoxton - eslen yerli olmasını, yeni ermenilerin ecdadlarinin qedimden Ön Asiyada yaşamalarini sübut etmek üçün deriden-qabiqdan cixirlar. Sovet alimlerinin kollektiv eseri olan «Qedim dünya tarixi»nde açiq-aydin yazilir ki, «ermenilerin bu yaylanin avtoxtonlari olmasi barede son vaxtlar yayilmiş fikri bir sira sebeblere göre esasli saymaq olmaz» (5). Daha sonra kitabda bu fikir elmi cehetden tam esaslandirilmişdir.

Melum olduğu kimi, e.e. VII esre aid Urartu dilinde ya¬zilmiş menbede Kiçik Asiyanin şerqinde, Decle ve Ferat çaylarinin yuxari axarlari boyunu ehate eden erazi, yeni indiki Türkiye erazisinin şerqinde kiçik bir eyalet Arme adlandirilir. E.e. VII-VI esrler arasinda Balkanlardan gelmiş friq tayfalarinin bir qolu olan ermenilerden evvel bu eyaletde yaşayan ehali hurri ve luviya dillerinde danişmişdir (6). Maraqlidir ki, Ehemeni hökmdari Kserksin herbi yürüşünde ermeniler ile friqler bir bayraq altinda, alordlar ve saspeyrler ise başqa bayraq altinda durmuşlar (7).

Bu bir heqiqetdir ki, gelme vehşi tayfalar, o cümleden ermeniler burada özlerinden yüksek medeniyyete malik olan aborigen xalqlarin medeniyyetinin müxtelif ünsürlerini menimseyerek özününküleşdirmişdiler. Bu fikri ermeni yaziçisi ve alimi Nalbendyan da tesdiq ederek yazirdi ki, «er¬meni xalqi Decle ve Ferat çaylarinin yuxari axarlari boylarina söykenen erazilerde berqerar olmuşdu. Bu erazilerin aborigenleri ise (hetler, hurriler, urartulular) yüksek inkişaf etmiş xalqlar idi» (8).

Başqa bir ermeni müellifi Kapançyan bu fikri inkişaf etdirerek bele bir qenaete gelir ki, «Makedoniyali İskenderin yürüşünün (e.e. 323-cü ilde) iştirakçilarinin fikrince, guya arqonavt Armenin adi ile adlandirilmiş ermeniye yal¬niz Feratin yuxari axarlari boyunda, Armenosun silahdaşlarinin ilk defe meskunlaşdiqlari yerde idi. Akilisena eyaleti bu ermeniyeye söykense de, M.İskender dövründen Kiçik ermeniye adlandırılmağa başlamış ve bu da ermenilerin il¬kin veteninin Kiçik ermeniye olduğunu tesdiq edir» (9).

Roma yazıçısı Plini yazırdı ki, Ferat «Karanitisde, Böyük ermeniyenin prefekturasından başlanır» (10).

Musa Xorenli yazırdı ki, «Armenak Van gölü etrafın¬dan şimal-şerqe gelerek uca dağlarla ehate olunmuş ve qerb terefden axıb gelen hay-küylü çaylarla suvarılan geniş düzenlikde meskunlaşdı». Sonralar ermeniler «Armenak» sözünü şexs adı kimi teqdim etseler de, eslinde o, armanok, başqa sözle arman tayfası anlamındadır.

Tedqiqatçıların gümanına göre, friq tayfalarının bir qolu olan indiki ermeniler Arme ve sonralar Hayasa adlandırılan eyaletlere gelib orada meskunlaşmışdılar. Sami (semit) dille¬rinde danışan ve Mesopotamiyanın şimalında yaşayan arameyler Arme eyaletinde yaşayanlara oranın adı ile «Armina», hurri dilli urartulular ise «Armini» deyirdiler. Bu ad etnik mensubiyyet bildirmir.

İndiki ermenilerin ulu babalarının meskenleri hesab edilen Şerqi Anadoludakı Hayas ve ermen vilayetlerinde qedim zamanlardan, yeni çağdaş ermenilere ad qoyulmamışdan evvel Balkan yarımadasından köçüb gelmiş hayların töremelerile yanaşı, çoxsaylı avtoxton etnoslar — het, hurri, urartu xalqları, hemçinin e. e. I minilliyin birinci yarısında Cenub-Şerqi Avropadan gelerek buralarda meskunlaşmış türkdilli kimmer (kemerli), skif, sak ve başqa tayfalar da yaşayırdılar. Sonralar Şerqi Anadoluda yaşayan iri tayfalardan biri, başqa xalqlar terefinden «ermeniler» adlandırılmışdır. Ermenilerin bu adı etnonim kimi qebul ermemelerinin ve inadkarlıqla «hay» etnoniminden ayrılmaq istememelerinin esas sebebi ise hay xalqının bu erazilerde köklü, qedim elaqelerinin olmaması ve bu tayfanın ne vaxtsa Balkan yarı¬madasından köçerek bu torpaqlarda meskunlaşması, özlerini başqa milletlere daha üstün toplum kimi, teqdim etmeleri

idi.

Hay xalqi heç vaxt Şerqi Anadolu regionunda ahalinin ekseriyyetini teşkil etmemişdir. Sonralar ermeni müellifleri terefînden Ermenistan yaylası adlandırılan bütün Şerqi Anadolunun yerli ehalisi orada qedimlerden yaşamış het, hurri, urartu ve türk tayfalarının nesilleri sayıla biler.

«Armini» sözü coğrafi edebiyyatda Şerqi Anadoluda «Ermeni yaylası» kimi işlenmekdedir. Lakin «Armini» adı qedim yunanlara keçdikden sonra «Armeniya» formasını kesb etmişdir. Sonralar Avropa dillerine de yayılan bu termin hemin dillerde «hay» adlananlar üçün etnik ada çevrilmişdir. Görkemli rus tarixçisi Dyakonov yazırdı ki, «haylar heç vaxt özlerine «ermeni» dememişler» (11).

Fransız menşeli rus tedqiqatçısı İ.Şopen ermeni-hay-ların menşeyinden behs ederek bele bir neticeye gelmişdir ki, «ermenilerden, parsuqlardan, haykanlardan ve yehudilerden yeni, qarışıq bir xalq emele geldi ki, o, neinki öz ti¬pik müsteqilliyini, hetta özünün heqiqi (doğma) adını da itirdi» (12). Ermeni alimi Manuk Abeqyan bu fikri daha da inkişaf etdirerek ermenilerin dumanlı keçmişi haqqında bele bir neticeye gelmişdir: «Ermeni xalqının menşeyi nedir, on¬lar nece ve ne vaxt, haradan ve hansı yollarla bu yerlere gelmişler, ermeni olmamışdan evvel ve sonra hansı tayfa¬larla elaqedar olmuşlar, onların diline ve etniki terkibine kim nece tesir gösterib?

Bizim elimizde bu meseleleri tesdiq eden möteber ve deqiq deliller yoxdur» (13).

Ermenilerin menşeyi olduqca müemmalıdır ve az öyrenilmişdir. Tanınmış rus tedqiqatçısı Veliçko da bele bir qenaete gelmişdir ki, «...evvelce Babil esareti zamanı, so¬nra ise Yeruselimin dağıdılmasından beri yehudilerin böyük bir kütlesi onlarla qarışmışdır» (14). Tesadüfi deyil ki, yehudilerin de bir hissesi haylaşaraq «zok» adını almışdılar.

Antropoloji nöqteyi-nezerden ermenilerin ekseriyyeti brahisefal, yeni qısaboyunlu, yastıbaşdır. Ermeni tarixçisi Kapançyan bu fikirle elaqedar olaraq qeyd edirdi ki, «armenoid tipi» aşağıdakı xarakterik elametlere malikdir: başı yastı (qısa) ve ya dikdir, yastı ve keskin suretde (dikine) aşağı düşen arxa terefe malikdir, sifeti uzunsovdur ve bir az da enlidir, burnu qeyri-adi derecede böyükdür, iridir, çox vaxtı eyilmiş (qartal dimdiyine benzer) ve sifet xettinden ireli çıxır, beden qurulu-şu qeyri-mütenasibdir, ancaq ortaboyludur» (15). Bu cehetden Şantr, Erkert ve başqalarının tedqiqatlarından melum olur ki, onlar daha çox dağ yehudilerine ve xaldey aysorlara yaxındır. İngilis alimi Bertin ise ermenileri Felestine qederki dövrün yehudileri ile eyni tipli hesab edir. Qafqaz antropoloqu İ. Pantyuxov daha maraqlı neticelere gelmişdir. Tiflis şeheri Türkiyeden gelmiş ermeni qaçqınları ile dolan zaman bu alim fürsetden istifade ederek onların bir çoxunu antropoloji cehetden tedqiq etmişdi. Melum olmuşdu ki, bu çağırılmamış qonaqların böyük bir hissesi fiziki quruluşuna göre temiz kürddür. Rus müellifi V.L.Veliçko özünün «Qafqaz» adlı eserinin 65-ci sehifesinde bu fikre gelir.

Gürcü alimleri de ermenilerin Qafqaza gelme etnos olduqlarını tutarlı faktlarla tesdiq edirler. Zengin arxeoloji qazıntı materiallarına esaslanan görkemli gürcü alimi M.İ.Cavaxaşvili «Gürcü xalqının tarixi» adlı kitabında qeyd edirdi ki, «Antropologiya elmi xalqları baş quruluşuna göre 3 qrupa ayırır. Qafqazın qedim qebirlerinden tapılan kel¬lelerin ekseriyyeti dolixokrandırlar (yeni uzunbaşlıdırlar). İndiki ermeni ve gürcüler ise baş quruluşlarına göre braxikrandırlar. Görünür bunu nezere alan professor Virxov erme¬ni ve gürcülerin Qafqazın qedim ehalisinin onlarla heç bir bağlılığı olmadığını yazır.

Zaur. · 02.09.2009, 19:17

Heqiqeten de indiki ermenilerin ve gürcülerin ecdadları Qafqaza gelende burada başqa bir xalqın selefleri yaşayırdılar» (16).
Musa Xorenli yazırdı ki, «qedim ermeniye oraya gel¬miş tayfaları yüksek derecede assimilyasiya etmek qabiliyyetine malik idi. Bunu müxtelif vaxtlarda bu ölkeye gelmiş çoxsaylı tayfalardan çıxmış şexsler de sübut edir. Onların arasından bir çox böyük dövlet xadimleri ve böyük çarlar çıxmışdır, hele Ermeniyenin maarifçilerini, Parfiyadan çıxma Anak oğlu müqeddes Qriqorini demirem» (17).
Göründüyü kimi, ermenilerin mezhebinin banisi de Parfiyadan çıxma, yeni türk menşeli şexs olmuşdur.
Kapançyana göre, Urartunun qerb rayonlarının ermeni-leşdirilmesi artıq e.e. VI esrden başlamışdı. Artıq ehemeni şahı Kuruşun zamanında ermeniler Urartu ehalisini dağlıq yerlere sıxışdıraraq düzenlik rayonları tutmağa başlamışdılar (18).
Urartu kitabelerine göre, hele e.e. VIII esrde hetlerin Sofen eyaletinde sonralar, zaman keçdikce on min yunanın geri çekilmesi ile (e.e. 400-cü ilde) elaqedar olaraq, hemçi-nin ermeniler meskunlaşmışlar. Bu fikri Kapançyan söyleyir. O sözüne davam ederek bildirmişdir ki, «hayasalı-ermeniler özlerinin köklü dillerile, Ferat boyundakı bütün tayfaları, o cümleden hetleri de, sonralar ise Urartu tayfalarını ve xalqlarını da ermenileşdirmişler» (19).
Ermenileşme prosesinin süretle getmesine esas sebeb bu etnosun qız ve qadınlarının onun gedişinde feal iştirak etmesi idi. Ermeni tayfa başçılarının düşüncesinde «Ermeni qızlarının ayaqları deyen torpaqlar bizimdir!» kimi sersem fikirler hemişe dolaşmaqda idi. Kapançyan bele bir qenaete gelirdi ki, Yuxarı Feratın qerb eyaletleri boyu bir çox xalqları ve tayfaları hayasa-ermeniler assimilyasiya etmişdiler (20). Bura¬da söhbet ermenilerin medeni cehetden onlardan yüksek seviyyede olan yerli xalqlardan bir çox medeni nailiyyetleri menimsemesinden gedir.
Bezi ermeni müelliflerinin fikrince, ermenileşme dinc yolla gedirdi. Ona göre ki, ermeniler xaldey (hurri) şekilçili, sonluqlu adlar (Araxi, Xaldita, Aramais, Aramaniak) daşıyırdılar. Lakin Ksenofont «torpaqdan istifade üstünde gelme ermenilerle yerli urartulu-xaldeyler arasındakı düşmençilik haqqında danışır» (21). «Kiropediya» dan bu ve ya diger iqtibaslar getiren ermeni akademiki Y.Manandyan ise qeyd edirdi ki, «ermeni ve xaldeylerin dinc birgeyaşayışının neti¬cesi o oldu ki, xaldeyler ve diger yerli xalqlar gelme erme¬niler terefinden tedricen assimilyasiya edilmiş ve sonrakı esrler gedişinde müasir ermeni xalqı yaranmışdı» (22).
XIX esr müellifi Lenorman tutarlı faktlara istinad ederek esasen Henrix Roulinsonun söylediyi eyni fikirlerle razılaşmışdı ki, «Urartu dili hazırkı hayasa dili ile heç bir qohumluğa malik deyildir. Friqiyadan çıxmış hayasalılar tedricen oradan şerqe doğru yerleşen dağlıq yerleri tutmuş, bu eraziden qedim urartuluların bir hissesini sıxışdırıb çıxarmış, bir hissesini ise «hezm etmiş» ve onların adlarını, etiqadını, dilini ve efsanelerini özününkü ile evez etmişler». Bu fikri ermeni müellifi Vermişev tesdiq edir (23).
Melumdur ki, urartulular qedim türk dilinin Ural-Altay şivelerinde danışmışlar. Yeni onlar Asiyadan, daha deqiqi Altay ve Sibirden gelmiş tayfaların töremeleri olmuşlar. Qedim ermeni dili Hind-Avropa ailesine mensub olduğu halda, hurri ve urartu dilleri bütün türk dilleri kimi, iltisaqi diller olmuşlar. Bu dilde sözdüzeltme, köke şekilçi artırmaq yolu ile baş verir.
Tarixi Urartunun menimsenilmesinin yeni merhelesinde hayasalılar xariciler qarşısında «yeni ermeniler» adı ile çıxış edirdiler. Bu fikre hemçinin Musa Xorenlide ve Anonimde rast gelirik. Kapançyan yazırdı ki, «Urartunun bu ve diger yerlerinin çox ve ya az derecede tamamile ermeni-leşdirilmesi yalnız e.e. III esrin sonu ve II esrin evvel¬lerinde başa çatmışdır» (24).
Yunan alimi Strabon ise qeyd edirdi ki, «bu zaman ermenilerin hamısı bir-birini başa düşürdüler, başqa sözle, bütün yerli ehali öz dilini itirmiş ve esasen gelme hayların dilini qebul etmiş, özlerinin evvelki yerli dillerinin irsini dialekt ünsürlerinde qoruyub saxlamışdılar». Buna öz müna-sibetini bildiren Kapançyan yazırdı ki, «Van gölünden şerqe doğru Urartu eyaletleri sonralar ermenileşmişdi».
Kapançyan qeyd edirdi ki, «haylar Hayasa-Azziden, yeni «tarixi» Kiçik Ermeniye rayonundan öz hereketleri boyu e.e. III esrin ortalarınadek sakların (kimmerlerin), midiyalıların, farsların, Makedoniyalı İskender zamanında yunanların ve Selevkilerin siyasi tesiri altına düşseler de bunlar keçmiş Urartunun yeni torpaqlarının menimsenilmesinde, bu yerli tayfa ve xalqların ermenileşdirmesinde onlara mane olmamışdır. Ermenilerin bu ve ya diger xalqları assimilyasiyaedici heyretamiz qabiliyyetlerini qeyd etmek lazımdır» (25). Bu her şeyden evvel bu etnosun vahid veteninin olmaması ile, diger xalqlardan medeni cehetden geri qalması ile izah oluna biler.
Kapançyan bu fikrini başqa bir tedqiqatında daha da inkişaf etdirerek qeyd edirdi ki, «ermeni etnosu terefinden, Hayasa-Azziden başlamış ve «Böyük ermeniye» de (Urartu erazisi) biten bir prosesde 40-dan çox iri tayfa ve xalq assimilyasiya edilmişdir» (26).

Hele XIX esrin sonlarında çıxmış «Murç» adlı ermeni jurnalı, ermenilerin başqa xalqları assimilyasiya etmek qabiliyyeti haqqında danışarken onların arasında assimil-yasiya edilmiş qaraçıların böyük faiz teşkil etdiyini qeyd edirdi («Murç», 1897, «Qaraçı ermeniler» adlı meqale). Her iki tayfa ile, hem ermeni, hem de qaraçılarla tanışlıq müşahideçiye bu jurnalın neticelerini tesdiq eden maraqlı material verir. Meqale müellifinin tesvirine göre Gence, Tiflis ve başqa yerlerin qaraçıları ermenilerle qarışaraq öz varlığını itirmiş ve yalnız familiyalarını saxlamışlar.
Bu fikri Qafqaz albanlarının bir hissesine de aid etmek olar. Veliçko Qarabağ ehalisinin ermenilere aid edilen hissesi haqqında söhbet açarken yazırdı ki, «...Qarabağın (Albaniya ve ya Aqvaniya) düzgün olmayaraq (keçmişe aiden) ermeni adlandırılan ve xristian dinine itaet eden ehalisi dağlı ve türk tayfalarından töremiş ve üç-dörd esr bundan evvel ermenileşmişdir» (27). Veliçkonun bu fikri heqiqete uyğundur. Bu fikri rus-sovet alimlerinden Novoseltsev, Paşuto ve Çerepnin de müdafie ve tesdiq edirler. Onların fikrince, «Albanların bir hissesi, .xristianlığı saxlayaraq .tedricen ermeni dilini qebul etmiş ve ermeni olmuşlar» (28).

Bu fikirleri bele bir real gerçeklik sübut edir ki, İrevana köçüb gelme ermenilerle Qarabağın ermenileşmiş albanları arasında hem dil, hem xasiyyet ferqleri, hetta metbexlerinde bele müeyyen ferqler mövcuddur.
Qedim dünyanın görkemli alimi Strabon Anait mebedine ermeni qul ve kenizlerinin verilmesi adeti haqqında melumat verirdi. O elave edirdi ki, «bu, heç de teeccüblü deyil». Strabon «xalqın en varlılarının öz qızlarını nigaha girmezden evvel uzun müddete müqeddes fahişelik peşesi ile meşğul olmaq üçün mebedlere verilmesi adetlerini tesvir edirdi» (29).
Bu fikri çağdaş ermeni alimi A.Perixanyan da tesdiq ederek yazır ki, o zaman «mebed fahişeliyi — eyanlardan tutmuş qullaradek cemiyyetin bütün tebeqelerinin iştirak etdiyi bir merasim qaydası idi» (30).
Başqa bir ermeni alimi Kapançyan qedim zamanlarda ermeni çarlarının fahişeliye beraber başqa bir xüsusiyyetini de qeyd edirdi. O yazırdı ki, «Hayasa çarı öz doğma bacısı ile evlenmişdi» (31).
Qeyd edek ki, qonşu het tayfalarında bu cür nigah ölüm cezası ile cezalandırılırdı. Ermeni alimi Xaçatryan ise bu adetin miladın evvellerinde ermeni çarları arasında yaşa¬dığını qeyd edir (32).
Alman alimi Fridrix Engels yazırdı ki, «Ermenistanda Anait hierodulları ilk fahişeler idiler» (33). Bele ki, ermeni kilselerinde işleyen qadınlar, rahibeler müntezem olaraq öz bedenlerini yol keçen insanlara, seyyahlara, tacirlere sataraq qazandıqları pulları yeni ermeni kilselerinin bünöv-resinin qoyulmasına ve diger ehtiyaclarına serf edirdiler. Bu meşğuliyyet sonralar ermeni qadınlarının meşhur ve sevimli peşelerine çevrilmişdi. Kapançyan da tesdiq edirdi ki, Anait kilsesinde «hemçinin kilse fahişeleri-hierodullar xidmet gösterirdiler» (34).

Sonralar çoxsaylı tedqiqatlar sayesinde dünya xalqlarının, o cümleden de ermeni etnosunun tarixini etraflı öyrenen başqa bir görkemli alman alimi Karl Marks ermeni qadın ve qızları¬nın yaramaz exlaq normaları haqqında yazırdı: «Dünya xanımlarının bir qismi ermeni qadınının, bir qayda olaraq öz erine xeyanet etme tecrübesini, başıpapaqlısının hemin emelden hali olmaması incesenetini menimsemeye cehd gösterseler de, azları buna nail ola bilir. Yeniyetme ermeni qızları öz bakireliyinden ele erken, ele hevesle imtina edirler ki, sanki onlar namus çeperlerinin bütövlüyünü qorumurlar, sadece üst¬lerine qonmuş tozu çırpırlar» (35).

Zaur. · 02.09.2009, 19:20

Başqa bir görkemli alman alimi Adam Mets çoxsaylı axtarışlar ve tedqiqatlardan sonra bele bir neticeye gelmişdi ki, ermenilerin «abır-heyaları yoxdur» (36).
Sonrakı dövrlerde de ermenilerin telim-terbiyesinde ve davranış normalarındakı qüsurlar onlar baresinde rus xalqının da qabaqcıl, ziyalı tebeqelerinde, hetta yüksek rütbeli memurlarında bele ikrah hissi doğurmuşdu. Öz obyektivliyi ile tanınan fransız menşeli rus müellifi İ.Şopen yazırdı ki, «exlaq baxımından ermeniler heç de xoşagelen imic sahibi olmamışlar» (37).
Qeyd etmek lazımdır ki, ermeni soy adları içerisinde ermeni menşeli sözler de olduqca azdır. Bunu bu sahe üzre mütexessis olan ermeni alimi Avetisyan da tesdiq edir. O yazır: «Ermeni soy adlarının yalnız 26,3 faizi orijinal ermeni dilinden yaranmış, qalan adların 194-ü fars, 113-ü türk, 111-i ereb, 60-ı yunan, 54-ü yehudi, 44-ü de diger dillerden götürülmüşdür» (38).

Ermeniler öz dillerini iki yere — qedim kilse dili olan qrabara ve müasir aşxarabara bölürler. Tesadüfi deyil ki, hay alimi X.Abovyan yazırdı: «Mene ele bir müasir dil melum deyildir ki, o yeni ermeni dilinin qedim ermeni dilinden ferqlendiyi qeder ferqlensin.heç bir dil (söhbet qrabardan gedir) menim üçün bu qeder çetin olmamışdır». Bu sözlerin müellifi altı dili serbest bilen bir şexsdir. Sonra o bu çetinliyi töreden sebebleri bele aydınlaşdırır: «.bütün anlayışlar, sözlerin quruluşu, hetta ayrı-ayrı sözler müasir dövrdeki ifade terzine ve şerhlere uyğun deyildir» (39).
Qedim ermeni dilinin özellikleri hay xalqının müasir dilinden bu qeder seçilirse, ferqlenirse, onda sual oluna biler ki, bes bu dil hansı xalqa mensubdur? Kilse xadimi, keşiş Narses de bu probleme bele bir aydınlıq getirir ki, köhne ermeni dilinin quruluşu (konstruksiyası) ekseriyyet etibarile tatar diline uyuşur. Köhne ermeni dilinin halları var, yeni ermeni dilinde ise sözler arasında edatlar qoyulur.
Ermeni dilini herterefli öyrenmiş akademik N.Y.Marın bununla elaqedar fikirleri xüsusi maraq doğurur. O qeyd edirdi ki, ermeni xalqı kimi, ermeni dili de hibrid (calaq) dildir.
Bu fikri başqa bir ermeni alimi akademik M. Abeqyan da tekrar, hem de tesdiq edir. O qeyd edirdi ki, ermeni dili hibrid dildir. O biri yandan ermeni qebilesi de hibriddir, urartulu ve başqa qonşuları assimilyasiya etmişdir.
Maraqlıdır ki, haylar özleri sami menşeli olduğundan hay dilinin İran dilleri qrupuna daxil edilmesi düzgün deyildir. Bu fikri akademik M.Abeqyan da tesdiq edir.
Eradan evvel II esrde «Böyük Ermeniye» adlandırılan qurumu yaradanlar etnik mensubiyyetine göre heç de özle¬rini «hay» adlandıranların hökmdarları deyil, türk menşeli serkerdeler olmuşlar. Qedim ermeni menbelerinde «Armini» ölke adı yoxdur. Bu menbelerde ermenilerin ölkesi her yer¬de Hayk («haylar») adlandırılır. «Hayk» sözü rus ve avropa dillerine «Armenia» kimi tercüme olunur. Yalnız «Arme» eyaletinin adı ile sonralar yaranmış «ermeni» adı hem de «haylara» şamil olunduğuna göre «Armina» adı Hayk adının qarşılığına çevrilmişdir.
Haylar Ermeniyede, yeni indiki Ermenistanın (tarixi Qerbi Azerbaycan torpaqları olan Oğuz yurdu) Türkiye ile serhedboyu erazisinde heç vaxt etnik çoxluğu teşkil etme¬mişler. Orada aparıcı rol evvelce e.e. VII esrde buralara gelmiş qedim türk menşeli kemerlere (kimmerlere) ve sak¬lara, sonralar ise, yeni erken orta esrlerde yene de buralarda meskunlaşmış diger türk xalqlarına mensub olmuşdur. Er¬meni alimi Kapançyan yazırdı ki, «menim heç bir şübhem yoxdur ki, evveller de qeyd etdiyim kimi, cenuba ve cenub-şerqe doğru hayasa herekatının başında bir vaxtlar skifler (saklar), kemerliler durmuşlar. İlk ermeni padşahı saklar neslinden olan Paruyr haqqında ermeni xalq efsanesi menim bu fikrimi tamamile tesdiq edir» (40).
Yuxarıda deyilenlere bir daha aydınlıq getiren tanınmış ermeni alimi, hüquq elmleri doktoru Ağasi Yesayan yazırdı ki, «meseleye aşkarlıq getirmek üçün deyek ki, beynelxalq siyasetde 1917-ci iledek «Ermenistan» deyilende ancaq «Türkiye Ermenistanı» nezerde tutulurdu» (41).
Qeyd etmek lazımdır ki, hayların, yeni etnik mensubiyyetce ermeni saydıqlarımızın dilinde «ermeni» sözü olmamışdır. Melum olduğu kimi, bu söz onlara «Armeni» eyalet adı ile ke¬nardan verilme addır. Herodota göre «armen» (armin) termini kenardan, mehz Balkanlardan, frak-friqiya tayfaları terefinden getirilmedir. Bununla yanaşı ermeni dilinde 400-450-dek hind-avropa menşeli söz ve kök vardır (42).

E.e. VII esrde qedim türk menşeli kemerler (kimmerler) Qara denizin şimal çöllerinden hereket ederek Kür-Araz ova¬lığına ve indiki Ermenistan erazisine geldiler. Tesadüfi deyil ki, ermeni menbelerinin de etiraf etdiyi kimi, indiki Ermeni¬stan erazisinde skiflere (yeni saklara) aid eşyalar 29 abi¬dede (onların 11-i yaşayış yerleridir) tapılmışdır. Bu bir heqi-qetdir ki, indiki Ermenistan erazisi bütünlükle Sak padşahlığına aid olmuşdur. Ermeni müellifi S.Yeremyan yazırdı ki, saklar Kür-Araz ovalığını tutaraq kimmerileri oradan sıxışdır-dıqdan sonra Ararat vadisine, oradan da Urmiya gölü hövzesine keçmişler (43).

Zaur. · 02.09.2009, 19:21

Kapançyana göre, «Hayasa» ölkesinin cenubunda ve cenub-şerqinde herekatın başında saklar dururdular (44). Bu fikri daha da inkişaf etdiren görkemli gürcü alimi Q.A. Me-likişvili indiki Ermenistan erazisinin qedim türk torpaqları olmasını tesdiq ederek yazırdı ki, İrevan ve Sevan (XX es¬rin 20-ci illerinedek ermeni qaynaqlarında bu gölün adı türkce olduğu kimi Göyce qeyd olunmuşdur — A.M.) bölge¬lerinde skif tipli eşyaların tapılması orada kimmerlerin ve sakların yaşadıqlarını gösterir (45).
Qeyd etmek lazımdır ki, saklar Urartu dövletinin süqutunu süretlendirdiler. Bundan istifade eden Cenubi Azer¬baycan erazisindeki Maday dövleti e.e. 590-cı ilde Urartu dövletinin Kiçik Asiyadakı erazisini işğal etdi. Bu eraziye Armini ve Hayasa eyaletleri de daxil idi. Tesadüfi deyil ki, Ksenefont (e.e. V esr) «Madaydan asılı Armeni dövleti» ifa¬desini işledir (46).
Hemçinin Strabon öz kitabında qeleme aldığı «midiya-lılar ermenilerin adetlerinin banileridir» (47) melumatında Armini eyaletinin Madaya mexsus olduğu gösterilir.
Tatsit ermeniler haqqında behs ederek qeyd edirdi ki, «bu xalq qedimden öz xarakterine göre ikiüzlü adamlar olmuşlar ve coğrafi mövqeyine göre, bele ki, Ermeniye böyük bir erazide bizim eyaletler boyunca, içeriye, midiyalılara doğru uza¬nır. Bu cehetden böyük dövletler arasında olan ermeniler çox tez-tez romalılara edavet, yunanlara nifret, parfiyalılara ise paxıllıq, hesed hissi besleyirler» (48)..
Madayın Urartu dövletinin erazisini işğal etmesi ile «Urartu» yaxud «Biaini» adları «Armini» adı ile evez olunur. Madayların Urartu dövletini nece adlandırdıqları melum deyil. Ohemeni hökmdarı I Daranın e.e. 520-ci ilde yazdırdığı Bisütun kitabesinde «Urartunun» qarşılığı olaraq «Armini» kimi öz eksini tapır.
Urartu dövletini yaratmış hurrilerin dilinde yaranmış Armini eyalet adı o vaxt heç de özlerini «hay» adlandıranların etnik adı, yaxud onların cem halda yaşadıqları erazinin adı deyildi. Armini adı Arme eyaletinin adından ve hem mekan, hem de mensubiyyet bildiren «ini» şekilçisinden ibaretdir.
Melum olduğu kimi Sak padşahlığı Şimali Azerbaycan ve indiki Ermenistan (Qerbi Azerbaycan) erazilerini ehate edirdi. Demeli indiki Ermenistan erazisinde ilk dövlet qurumu qedim türk menşeli Sak padşahlığı olmuşdur. «Bibliyada» bu padsahliq «Aşkenaz» adlanır. V esr ermeni tarixcisi Koryonun «Haylar Aşkenazın (skif) neslindendir» melumatı da bununla elaqedardir. Bu fikri Kapançyan da tesdiq edir (49).
Diğer terefden qeyd etmek lazımdır ki, ermeni menbelerinde indiki Dağlıq Qarabaga münasibetde işledilen «Arsaq» termini de qedim türkcedir. Bele ki, er-sak herfen sak adamların, sakların yaşadığı mekan, yer anlamındadır. Rus müellifi A. Xazanov da tesdiq edirdi ki, «Qarabağ eya¬letlerinden biri olan Arsaq öz adını sakların «cesaretli» ve «kişi» sözlerinden götürmüşdür» (50).
Xatırladaq ki, sonralar, XVIII esrin 20-ci illerinde rus çarı I Pyotra müraciet eden arsaqlılar (xristian ehali) özlerini albanlar adlandırmışlar. Veliçkonun yazdığı kimi, «erme¬niler Zaqafqaziya aborigenleri deyiller ve ona göre de Kür sahilleri ve Arsaq heç cür esl ermeni torpaqları ve Ermenistanın köklü vilayeti ola bilmez». O, daha sonra qeyd edir¬di ki, «...ermeni-qriqorian dinine ibadet eden, ...cemi üç-dörd esr evvel ermenileşmiş Qarabağ sakinlerinin esl soy-kökü albanlarla bağlıdır» (51).
Musa Xorenli ermeniler (yeni özlerini «hay» adlandıranlar) baresinde yazırdı ki, «biz (yeni haylar) kiçik, azsaylı, zeif ve çox hallarda özgelerin hakimiyyeti altında yaşayan xalqıq» (52).
Ümumiyyetle, adları türkce olan yaşayış menteqelerin-de yaşamaları da ermenilerin bu erazilere gelme olduqlarını gösterir.
Ormeniyyenin ilk hökmdarları sak menşeli hakimler olmuşlar. Musa Xorenli ise e.e. VII esrin axırında ermeniye hökmdarının adını Paruyr kimi yazmışdır. Müellif onu Ska-ordi, yeni «sak neslinden olan», «sak oğlu» adlandırır. Rus tarixcisi Dyakonov da bu fikri tesdiq edir (53). Buna göre de başqa bir görkemli rus tarixcisi B.Piotrovski yazırdı ki, «Paruyr skif menşeli ermeni başçısıdır» (54). Bele ki, «Paruyr» sozü qedim türkce bar — «var», «özüdür» ve ur — «va¬ris», «övlad» sözlerinden ibaretdir. Başqa bir ermeni alimi Kapançyan da Paruyru Ska-ordi (yeni sak oğlu) adlandırır ve sonra elave edir ki, ermeni tarixçisi Koryun onu «aşke-naz ailesinden» sayırdı (55).
Kapançyan yazırdı ki, «Bibliyaya göre, Qomerin oğlan¬larının adları Aşkenaz, Rifat ve Toqarma olmuşdur. Burada Qomer — kimmerileri, Aşkenaz — skifleri, Rifat — paflaqon-ları, Toqarma ise — ermenileri terennüm edirdiler» (56).
Qeyd etmek lazımdır ki, Qomer e.e. VIII esrde Urartu hökmdarı I Rusanın qoşunlarını darmadağın eden Qamer (Kimmer) türk tayfasının adının tehrifidir. Toqarma sözü ise eslinde Torqam, daha deqiq söylesek Turqam kimi oxunmalıdır. Bele ki, «tur» sözü qedim türklere verilen ad, «qam» ise qedim türklerde tayfa başçısına, ağsaqqala, kahine veri¬len addır.
Göründüyü kimi, bu gün ermeniler adlandırılan toplu¬mun ve yaxud da etnosun qedim tarixi ele bir esaslı dayaqlara söykenmir. Ermeniler sadece olaraq son esrler erzinde yazmış olduqları elmi heqiqetlere uyğun olmayan, bezen ise tarixi gerçekliyi, tarixi faktları tekzib eden çoxsaylı kitablarla özlerine uydurma tarix yarada bilmişler. Bu tarix ise başqa xalqların ve milletlerin medeniyyetinin bir sıra ünsürlerini menimsemek, bir çox hallarda özge medeniyyetleri inkar etmek yolu ile yaradılmışdır.

Zaur. · 02.09.2009, 19:28

2. Ermeniler böyük dövletlerin hakimiyyeti altında

Tarixen dövletçilik enenelerine malik olmayan erme¬niler, zaman-zaman dininden ve irqinden asılı olmayaraq bu ve ya diger xalqların ve dövletlerin hakimiyyeti altında yaşa¬mışlar. Bele bir heyat terzine alışmaları onlarda bir sıra xüsusiyyetlerin — elebaxımlıq, mütilik, yaltaqlıq, xudpesendlik ve başqa keyfiyyetlerin formalaşmasına getirib çıxarmışdı.
E.e. 590-cı ilde Maday (Midiya) qoşunları Urartu dövletinin varlığına son qoyaraq onun erazisini tutdu. E.e. 550-ci ilde Madayda hakimiyyet farsların ehemeniler sülalesinin eli¬ne keçdi. Tezlikle ehemeni hakimiyyetine qarşı narazılıq baş verdi. E.e. 521-ci ilde üsyan etmiş vilayetler sırasında Armini bölgesi de vardı. Bisütun kitabelerinde «Armini» adının çe¬kilmesi de bu hadise ile bağlı idi. Belelikle, Armini vilayeti e.e. 521-518-ci iller arasında ehemeniler dövletinin 13-cü ca-nişinliyine daxil edildi. Ermeni tarixçisi Kapançyan yazırdı ki, « I Daranın 13-cü satraplığı ermenilerin yayıldıqları bütün yer¬leri ehate edirdi. Bu erazi indiki Türkiyenin şerq ucqarları idi». Müellif sonra elave edir ki, «elbette, bu erazide diger xalqlar ve tayfalar da vardı» (1). Bu ifadeye diqqet yetirin ki, «bu erazide ermeni etnosu ile yanaşı diger tayfa ve xalqlar da vardı». Onda sual olunur: Nece ola biler ki, ermeni etnosu çoxsaylı diger tayfa ve xalqların yaşadığı bir erazini Kiçik ve Böyük ermeniye adlanan inzibati dairelere bölmüşdür?
Bu canişinliyi Ehemeniler sülalesinden olan hakimler idare edirdiler. Onların arasında adları qedim yunanca yazılışda Oront kimi ifade olunan şexsler mühüm yer tuturdular. E.e. 401-ci ilde Arminiden keçmiş Ksenofont orada canişinin Oront adlandığını yazmışdır (2). Orontlar heç vaxt özle¬rini ermeni adlandırmamışlar. Çox güman ki, Orontlar ter¬mini türksoylu Oruzlar tayfasının yunan menbelerinde bir qeder deyişilmiş şeklidir. Ümumiyyetle, antik menbelerde e.e. IV-II esrlerde Armini erazisinde çoxlu Oront hökmdar adları melumdur. Ksenofont canişin Orontun atasının adını Artasur kimi qeyd edir. Maraqlıdır ki, Artasur qedim yunan dilinde «ç» sesi olmadığına göre Ardaçur adının fonetik forması olmaqla, qedim türk dillerinde «arda» - şux, oynaq, gümrah, itiqaçan, celd ve «çur» ise qüvvetli, vüqarlı, ezemetli sözlerinden ibaretdir.
E.e. 331-ci ilde Makedoniyalı İskender Ehemeniler dövletinin varlığına son qoydu. Hemin ilde baş vermiş Qavqamel döyüşünde ehemeniler imperiyasına daxil olan Ar¬mini eyaletinin canişini Oront da iştirak edirdi. Qonşu midiyalılar ise Atrapatın başçılığı altında çıxış edirdiler.
İndiki Ermenistan erazisinin bir hissesinde e.e. 321-ci ilde türksoylu Oruzlar (Orontlar) sülalesi hakimiyyete geldi. Ermeniyede Orontlar (ermeni menbelerinde Eruandlar) sülalesinin dövleti yarandı ve müsteqil çarlığa çevrildi. La¬kin bu dövletin serhedleri hele deqiq melum deyildir. Ola bilsin ki, bu dövlet indiki Ermenistan erazisinin qerb his¬sesine söykenmişdir. Qeyd etmek lazımdır ki, Urartu dövleti ve Sak padşahlığı dövrlerinde olduğu kimi, e.e. II esredek indiki Ermenistan erazisinin nece adlandığı melum deyil. Mehz Orontlar dövleti sayesinde Armini eyaletinin adı indiki Ermenistan erazisine de şamil olundu.
E.e. 312-ci ilde Ön Asiyanın bir hissesi ve Kiçik Asiya, o cümleden Ermeniye Selevkiler dövletinin terkibine daxil edil¬diler. Ermeni tarixçisi Gevorkov Adons yazırdı ki, «Ermeniye İranın siyasi-medeni heyatının terkib hissesi olduğuna göre onunla bir ümumi inkişaf yolu keçmeli idi..» (3).
E.e. 201-ci ilde Selevk hökmdarı III Antiox Orontlar (Oruzlar) sülalesinin başçısı Orontu hakimiyyetden kenarlaşdıraraq oranı canişinliye çevirdi. Bu sülaleden sonuncu hökmdar olan Artavazın yerine hakimiyyete eslen midiyalı (o dövr üçün atropatenalı), yeni türksoylu serkerde Artaşı (ermeni menbelerinde Artaşes) oraya canişin (strateq) teyin etdi. Bu ad, qedim yunan dilinde «ş» sesi olmadığına göre Ortaş yaxud Ar-Taş adının yazılışıdır, «es» sonluğu ise yu¬nan dilinde adlıq hal şekilçisidir. (Meselen, Roman Diogen şexs adının «Romanos Diogenes» kimi yazılışı ile müqayise edin). Adın eslinin Artaş olmasını onun qedim ermeni menbelerinde Artaşes kimi yazılışı da gösterir. Bu, temiz türk menşeli şexs adıdır. Ortaşın (Artaşın) türk menşeli şexs adı olması bir de bununla tesdiqlenir ki, Ortaş Kiçik Midiyadan, yeni Atropatenadan çıxmışdı. Enenevi olaraq, ermeni müel¬lifleri atropatenalıları mar (mad, yeni maday etnoniminin qedim ermenice yazılışı) adlandırırlar. V esr ermeni tarixçisi Musa Xorenli Artaşesin etnik mensubiyyetce mar (midiyalı) olduğunu yazmışdır.
Musa Xorenlinin yazdığına göre, Artaşes döyüş vaxti örken (arkan) işledirdi. Adeten döyüşde düşmenin boğazına salıb sürümek üçün örken işledilmesi qaydasi türk xalqlarinin döyüş üsullarından biridir. İran dilli tayfalarda ve ermenilerde bele döyüş üsulu baresinde heç ne melum deyil. Diger terefden Musa Xorenlinin yazdığına göre, Artaşes alban çarının qızı Satenik ile evlenen zaman atası qızın evezine kalım (başlıq) istemişdi. Qız evezine kalım alınması qedim türk menşeli adetdir. Ermeni dilinde «başlıq» sözünü ifade etmek üçün söz yoxdur, demeli, onlarda bu adet de olmamışdır.
Qeyd edek ki, XIX esrde Ermeniyedeki ermenilerin toy adetlerinde qeyd olunmuş «sütqağan» sözü Azerbaycan dilinde süd (südpulu) ve «qalan» (kalım sözünün qedim for¬ması «kalan»dır, lakin ermenice «l» sesi «ğ» sesile ifade olunduğuna göre, «qağan» formasını kesb etmişdir) sözle¬rinden ibaretdir.
Selevkiler dövletinin süqutundan sonra onun terkibine daxil olan ölkeler müsteqil oldular. Selevkilerin canişini Er-Taş (Artaşes) da Arminini müsteqil elan etdi. O, e.e. 165-ci ilde ixtiyarındakı qoşunla qonşu xalqların erazilerine işğalçılıq yürüşlerine başladı. Artaşın qoşununun sıralarında tekce Armini eyaletinden toplanmış esgerler vuruşmurdular. Artaş heç de, bezi ermeni tarixçilerinin hesab etdikleri kimi, müasir ermenilerin ecdadlarının başçısı olmamışdır.
Ermeni alimi Hovannesyanın etiraf etdiyi kimi, «qedim dövrlerde qısa bir zaman kesiyinden savayı Kilikiyadan Qafqaza qeder olan torpaqlar heç vaxt ermenilere mexsus olmamışdır» (4).
Belelikle, Artaşın (e.e.189-160) dövründe hem de indiki Ermenistan erazisini müveqqeti olaraq ehate eden, hemçinin «Böyük Ermeniye» adlanan qısa ömürlü bir qurum yaradıldı ve bununla da ümumileşdirici Armini (Ermeniye) anlayışı medana çıxdı. Türk menşeli bir selevk serkerdesinin seylerile yaradılmış bu dövlet qurumu ele bir ciddi da¬yaqlara malik olmadığına göre, bu çarın ölümü ile o da öz müsteqilliyini itirerek dağılmışdı.
Demeli, evvelce Arme eyaletinin köklü hurri dilli ve luviya dilli sakinlerinin adı olan «ermeni» sözü Balkanlardan gelme friqlerin bir qolu Arme eyaletinde yerleşdikden sonra hem de bu qolun adamlarına şamil olunmuş ad idi. Tesadüfi deyil ki, «Ermeni xalqının tarixi» kitabında qeyd olunur ki, «Tiqranın, Artaşesin, Artavazdın ve başqalarının ermeni oldu¬ğunu hele heç kim heç ne ile sübut etmeyibdir» (5).
Ermenilerin indiki Ermenistana, yeni Qafqaza sonralar geldiklerini, yeni Qerbi Azerbaycanda tarixen ermenilerin dövletlerinin olmadığını tanınmış ermeni alimi B.İşxanyan da etiraf etmişdir. O yazırdı ki, «ermeniler hemçinin Qafqaz erazisinin müxtelif hisselerinde yalnız son esrler erzinde yayılmışlar» (6).
Artaş tezlikle Ermeniyede fars menşeli Yervandların hakimiyyetine son qoydu. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı yazırdı ki, «Artaşes Yervanda hücum ederken onun hökmdarı Albaniyanın Uti eyaletinde idi. Artaşes ordusunu orada saxlayıb öz şeherine qayıtdı. Orada alban ordusunu yanına devet etdi. Onlar Göyce gölünün yanına geldiler ve onların (yeni albanların) kömeyile Yervandı qovub Ermeniyeni isti¬la etdiler» (7).
Bu melumatda ne «hay», ne de «ermeni» adları çekilir. Melumatın qiymetli ceheti orasındadır ki, Artaşes indiki Ermenistan erazisini «hay»ların kömeyile deyil, albanların herbi yardımı ile ele keçirmişdir. Göründüyü kimi, «Böyük Ermeniyenin» esasını heç de etnik mensubiyyeti «hay» olanlar deyil, atropatenalı Artaş qoymuşdur.
Artaşdan sonra hakimiyyet oğlu Artavaza keçdi. Antik müellif Yuliy Kapitoli onu Artabast kimi yazır. Bu ad da qedim türkce «arda» — şux, oynaq, itiqaçan, celd ve «bas» — başçı sözlerinden ibaretdir. Bunu biz demirik, bunu tanınmış ermeni alimi Sevortyan deyir (8).
Artavazdan sonra oğlu II Tiqran hökmdar oldu. Maraqlıdır ki, qedim ermeni menbelerinde Tiqranın etnik mensubiyyetce ermeni (hay) olduğu gösterilmir, o yalnız «Ermeniye çarı» kimi qeyd olunur. Tesadüfi deyil ki, Roma imperatoru Avqustun melumatında «Midiyalı Artobazın oğlu Ariobarzana Ermeniyeni verdim» ifadesi vardır.

Zaur. · 02.09.2009, 19:31

Ermeniye erazisi yerli hökmdar II Tiqranın vaxtında daha da genişlendi. Ermeni müellifi Mikaelyan yazırdı ki, «II Tiqranın apardığı müharibelerin böyük ekseriyyeti işğalçı xarakter daşıyırdı» (9).
O, öz qonşularının ümumi çetinliklerinden istifade ede¬rek işğal etdiyi torpaqlar hesabına tez ötüb keçen (e.e.95-66) bir müsteqilliye nail ola bildi. Kiçik Asiyadakı qedim Armeni eyaleti de ona qatıldı. II Tiqran bir müddet Atropatenada da hakim oldu. Tarixi qaynaqlar bu barede sussalar da, bezi er¬meni müelliflerinin fikrince e.e. 80-ci illerde o, Sakasena, Araksena ve Kaspiana eyaletlerini «Böyük Ermeniyeye» birleşdirdi.
Lakin e.e. 66-cı ilde Roma ordusu II Tiqranı meğlub etdikden sonra ermenilerin «Böyük Ermeniye» adlandırdıqları uydurma qurum dağıldı. O da zebt etdiyi torpaqlardan el çekesi oldu. Belelikle, Ermeniye eyaleti Roma imperiyasının terki¬bine qatıldı.
Göründüyü kimi, «Böyük Ermeniyeni» yaradanlar türk menşeli serkerdeler olmuşlar. Ermeni etnosunun tarixinin bilicisi fransız müellifi Jorj de Malevil yazırdı ki, «Tiqran bu gün bizim Marsel ve ya Yeruselimin ermeni ehalisine münasibetde bu sözü işletdiyimiz menada «ermeni» olubmu?
Bunun ehtimalı çox azdır. E.e. 400-cü ilde Ksenofon (Anabaz) sonralar Ermeniye adlanan eraziden keçerken, onun ehalisi elam dilinin dialektlerinden birinde, yeni Asiya dilinde danışırdılar.
Yeni bu gün onun dili, fiziki tipi ve dini ile tanıdığımız ermeni etnosu görünür ki, erken orta esrler dövründe formalaşmışdır. Buna göre de Tiqrandan «ermeni monarxı» yarat¬maq cehdleri Versinjetoriksden (Yuli Sezar terefinden meğlub edilmiş qall serkerdesi) «fransız generalı» yaratmaq cehdlerinin göründüyü qeder efsanevidir» (10).
Eger iki min il bundan evvel qısa müddetli işğallar ne¬ticesinde ele keçirilmiş özge torpaqlar hesabına yaradılmış konqlomerat bir qurumu «Böyük Ermeniye» kimi qeleme ve¬ren ermenilerin mentiqine uyğun mülahize yürüdülse, onda Azerbaycan türkleri «Böyük Azerbaycanın» erazisi kimi (3,3 milyon kv.km.) I Şah İsmayılın hakimiyyeti dövründeki dörd deniz arası (Qara, Aralıq, Fars körfezi ve Xezer) torpaqlara, yeni indiki İran, Efqanıstan, Pakistan, İraq, Ermenistan, Gürcüstan ve Rusiyaya qarşı erazi iddiaları ile çıxış etmeye daha çox haqqı olardı. Hemçinin, ermeni tarixçilerinin mentiqine uyğun hereket edilse, indiki türkler de üç qitede 19 mln. kv. km-den çox eraziye malik olmuş osmanlı mülk¬lerine, indiki Monqolustan bütün Çine ve hetta Vyetnama, Meksika ABŞ-ın cenub ştatlarına, Fransa Afrika ölkelerine, İngiltere ise bütün Hindistana ve başqa ölkelere erazi iddiaları ile çıxış etmek hüqüqu qazanardılar.
Ermeni yazarlarını düz yola devet eden görkemli ermeni alimi İşxanyan yazırdı ki, «qedim-tarixi menada ermenilerin heqiqi veteni «Böyük Ermeniye» Kiçik Asiyada, yeni Rusiya (çar Rusiyası nezerde tutulur — A.M.) hüdudlarından kenarda yerleşir (11).
Roma imperiyasına qarşı mübarize neticesinde Artaşın sülalesinden olan çar II Artavaz (e.e.55-34) e.e. 34-cü ilde Roma ordusu terefinden meğlub edildi, özü ve ailesi esir düşdü. Bele bir şeraitde Ermeniyeye sahib olmaq uğrunda (e.e. I esrin II yarısında) Parfiya ile Roma arasında müharibe keskin xarakter aldı. Tatsit yazırdı ki, «ermeniler özle¬rinin ikiüzlü davranışı ile gah bu, gah da diger terefin silahlı qüvvesini devet edirdiler, öz torpaqlarının veziyyetine göre, xasiyyetlerinin oxşarlığına göre parfiyalılara yaxın dururlar, onlarla nigah elaqelerile qarışmışlar, azadlıq onlara yaddır, daha çox qulçuluğa meyl edirler» (12).
E.e. 20-ci ilde Atropatena hökmdarı Artavazın oğlu Ariobarzan Sezar terefinden Ermeniyeye hökmdar teyin edildi. Ormeniyyenin I esrde siyasi taleyi haqqında o dövrün pulları daha sehih melumat verir. O dövrün ermeni pul¬larının üstünde Ormeniyye alleqorik, kinayeli şekilde Roma imperatorunun ayaqları altında oturmuş qadın obrazında, itaete getirilmiş öküz şeklinde, aman isteyen ermeni döyüşçüsü obrazında tesvir edilmişdir.
Yeni eranın 51-ci ilinde Parfiya dövletinin Arşaklar süla¬lesinden olan Vologez (50-76) öz qardaşı Tiridadı (ermeni menbelerinde Trdat) Ermeniyeye hökmdar gönderdi. Tatsit yazırdı ki, Tiridad Ermeniyeye gelende orada Tiqran adlı hökmdar vardı. Tiridad onu qovdu ve 54-75-ci illerde çar oldu (13).
Bununla da Ermeniyede Parfiyanın Arşaklar sülalesinin yan qolu hakimiyyeti ele aldı. Ermeni menbelerinde «Arşakuni» adlanan bu sülale 387-ci iledek Ermeniyede hökmranlıq etmişdir. Belelikle, Arşakların Ermeniyede hakimiyyeti ele alması ile orada e.e. VII esrden başlamış türk menşeli hökmdarların hakimiyyeti yene de qeyri-ermeni iran menşeli hökmdarların hakimiyyeti ile evez olundu. Lakin Ermeniyede eya¬let hakimleri yene de türkler idi. Musa Xorenli I esrde Orme-niyenin qerbine teyin olunmuş hakimin Qork adlandığını yazır (14). Musa Xorenlinin eserinde sadalanan Ermeniye eyaletle¬rinin ve oralara Tiridad terefinden teyin olunmuş şexslerin ad¬larının hamısı türkcedir.
Musa Xorenli alban hökmdarı Aranın (Orenin) Kürden cenubdakı eraziye hakim teyin edilmesinden danışır (15) ve qeyd edir ki, Kür-Araz ovalığı artıq Orene verildiyine göre, onun neslinden olan diger erlere yalnız indiki Ermenistan erazisinden vilayetler verile bilerdi. Göründüyü kimi, Er¬menistan erazisinde eyaletler türk menşeli hakimler terefinden idare olunurdu. Bu hakimler ise şübhesiz, orada ya¬şayan türksoylu tayfaların başçıları idiler.

Zaur. · 02.09.2009, 19:34

Hökmdar I Tiridad I esrin 60-cı illerinde Kürden cenubdakı Azerbaycan torpaqlarına, Araz çayından Xunan qa¬lasına (Azerbaycanın Tovuz rayonu erazisinde) qeder olan erazilere Sisakanda (yeni Zengezurda) hakimiyyetde olan Sisak sülalesinden olan Oren (Aran) adlı bir şexsi hökmdar teyin etdi (16).
Tarixi qaynaqlarda Sisakan hem de Syuni adlanır. E.e.V- IV esrlere aid qedim çin yazılı abidelerinde bir neçe syunnu sözü işledilir. Syunnu sözü qedim çin menbelerinde hunlara verilen addır. Syunnulara bir neçe mühüm tedqiqat eseri hesr eden yapon alimi Siratori Kurakiti ilk defe olaraq bu sözlerin türk dili qrupuna aid olduğunu müeyyen etmişdir. Sovet türkoloqu L.Qumilyov da syunnuların türk dilli olması nezeriyyesine qoşulur.
Benzeri olmayan syunnu incesenetinde bir terefden skif «çölçülük üslubu» eneneleri, diger terefden ise onu daha son dövr türk dilli köçeri dünyası ile bağlayan xüsusiyyetler izle¬nilir. Syunnuların bürüncden hazırlanmış dekorativ sine be¬zekleri üzerindeki tesvirlerin türk xalqları eposunun qedim motivlerile elaqedar olduğunu M.P.Qryaznov müeyyen edib göstermişdir.
E.e. III esrde Cenubi Monqolustanda yaranmış Syunnu tayfa ittifaqı sonralar qüdretli köçeri dövlete çevrilmişdi. Daxili mübarize gedişinde I esrde iki hisseye parçalanan Syunnu-nun bir qolu ilk yaşayış yerini terk ederek qedim Azerbaycan torpağı olan Zengezur mahalında mesken salmışdı.
Sisakan ehalisinin türk menşeli saklar olması Stepan Orbelianın (XIII esr) «sisaklar tekce syuninin yox, hem de albanların ecdadlarıdır, hetta onlara nisbeten daha qedimdir» (17). ifadesinden de görünür. Bu fikri hemçinin gör¬kemli ermeni tarixçisi Gevorkov Adons da etiraf etmişdir. O, qedim yazılı menbelere esaslanaraq yazırdı ki, «Syunik Ermeniyenin terkibine daxil olsa da ayrılma meyllerile ferqlenirdi. Bunu her şeyden evvel ölkenin etnik xüsusiyyetile elaqelendirmek lazımdır» (18). O qeyd edirdi ki, «Pro-kopi de sunitlerin, daha doğrusu syuniklilerin fars-armen-lerden ayrı xalq olduğunu gösterir» (19).
Alban tarixçisi yazırdı ki, sisaklar Yafesin nesline mensubdurlar. Yafes dedikde müellif ümumi menada türkleri nezerde tutur. Çünki o, Yafesin oğlanları içerisinde Qamer (türk kemerler, yaxud qemerler), Maqos (skifler) ve Mada (maday-lar) adlarını da çekir (20). Musa Xorenli qeyd edirdi ki, Syuni-nin hakimleri hay yox, Sisak sülalesindendir (21).
Qeyd etmek lazımdır ki, indiki Ermenistan erazisinde mövcud olmuş Sak dövleti kimi, qedim menbelerde gösterilen iran menşeli Yervandlar ve türk menşeli Artaşlar sülalelerine mensub dövletler özlerini «hay» adlandıranların siyasi qurum-ları deyildiler. Diger terefden qedim yunan ve ermeni qaynaqlarında türkleri fars kimi qeleme almışlar. Bu fikri ermeni müellifleri de etiraf edirler. Yüzbaşyan yazırdı ki, «bezi müel¬lifler, meselen Aristakes Lastivertsi klassik leksik hüdudlarda qalmağa çalışaraq, türkleri fars adlandırırdı» (22).
Lakin ermeni tarixşünaslığında yuxarıda behs olunan dövletler düzgün olmayaraq ermeni («hay») menşeli sayılırlar. Ermeniler öz uşaqlarına Aran, Artaşes, Artavazd, Tiqran, Pa-ruyr ve bu kimi başqa adlar verirler. Lakin onların qedim türkce olduqlarını bilmirler, yaxud da bile-bile özününküleşdirirler.
İndiki Ermenistan erazisinde etnik mensubiyyetce erme¬ni («hay») dövletleri ve hökmdarları melum deyildir. Bu eraziler e.e. VII esrden başlamış yeni eranın I esrinin 50-ci ille¬rinde Parfiyanın Arşaklar sülalesinden olan Tiridadın hakimiyyete keçmesinedek olan müddetde türk menşeli hökmdarlara mensub olmuşdur. 117-140-cı illerde Arşaklar sülalesinden olan Sanatürkün (bu ad türkce «adlı-sanlı türk» anlamındadır) oğlu Valarş indiki Ermenistan erazisinde Valarşabad adlı bir şeher saldı.
Arşaklar sülalesinin hökmranlığı dövründe indiki Er¬menistan erazisinde aparıcı etnos türk menşeli tayfalar idi. Ona göre ki, etnik adı «hay» olan ermeniler cem halda Kiçik Asiyanın şerqinde, Arminide yaşayırdılar.
Qeyd edek ki, ermeni feodal eyanları 301-ci ilde resmi din kimi qebul etdikleri xristianlığa böyük ümidler besleyirdiler. Onlar Roma imperiyası ile eyni etiqada malik olma¬larına Fars imperiyasına qarşı mübarizede qüdretli bir müttefiq elde etmek kimi baxırdılar (23). Yeni ermenilerin bu addımı Allaha olan sevgilerinden deyil, siyasi mülahizeler-den ireli gelirdi.
V esr ermeni tarixçisi Favst Büzendin sözlerine göre, ermeniler yalnız zahiren «xristian adını» qebul etmişdiler, bütperestlik ise ictimai-siyasi heyatın müxtelif sahelerinde hele de özünü göstermekde davam edirdi (24).
Ermeni tarixçisi Melik-Baxşyan ise özünün «Mesrop Maştos» adlı eserinde Favst Büzendin bele bir fikrini misal getirir ki, Ermeniyede xristian telimi «şüurlu suretde deyil, bir qayda olaraq, ümid ve inamla» qebul olunmuşdu (25).
Ermeniyede xristianlığın qebulu bütperestlik etiqadına qarşı amansız mübarize ile müşayiet olunurdu. «Ermeni xalqının tarixi» nde deyilirdi ki, «Xristianlığın zorla berqerar edilmesi, onun başqa ideologiyalara son derece dözümsüz münasibeti ermeni medeniyyetinin inkişafına hedsiz menfi tesir gösterib»(26).
Qeyd etmek lazımdır ki, xristianlıq teokratiya (yeni kil¬se hakimiyyeti) formasında, heç şübhesiz ermeniler üçün serfeli idi. Çünki erken orta esrlerde siyasi ve maddi maraqları esas amile çeviren teokratiya ermenilerin kövrek özünemexsusluğunu qoruyub saxlamağa ve dirçeltmeye qadir idi. Teokratiya ise bu özünemexsusluğu dirçeltmek yolunda misilsiz qabiliyyet gösterdi.
III esrin ortalarında Şerqi Türküstandan (Çinin Qerbin-den) köçüb geldiyine göre Çinli (Ermenistanda bu ad Cinli kimi öz eksini tapmışdır) adlanan tayfa xüsusile böyük nüfuza malik idi. Bu tayfadan çıxmış şexsler III esrin orta¬larında Vaçe Mamiqundan başlayaraq VIII esrin ortalarına qeder Ermeniyede ordu komandanları olmuşdular.

Zaur. · 02.09.2009, 19:37

3. Ermeniler sasani-bizans münasibatlari sisteminde

Ermeniler öz tarixleri boyu gah bu, gah da diger güclü dövletin qoltuğu altına sığınaraq yaşamağı üstün tutmuşlar. Bu onların etnopsixoloji tebietinden ireli gelirdi. Bezen bu proses qonşu dövletlerin işğalları zamanı baş verirdi. Sasani dövleti 252-ci ilde Ermeniyeni işğal eden zaman da bele oldu (1). 387-ci ilde ise Ermeniye vilayeti Sasani ve Roma imperiyaları arasında bölüşdürüldü. Qeyd edek ki, ermeni vilayetinde yazı dili uzun zaman yunan ve aramey dilleri olmuşdur. Ermeniye vilayetinin sasanilere keçen erazisinde canişinlik yaradıldı. Cinli tayfasının başçısı Mamiqunun adı ile ermenice «Mamikonianlar» adlanan serkerdeler ise Ermeniyede Sasanilerin yaratdığı canişinliye qarşı çıxırdılar.

Çin Türküstanından köçüb geldiyine göre Çin adlanan bu tayfanın etnik adı melum deyil. Ermeni menbelerinde bu elin adı «çen» kimi yazılmışdır. Tesadüfi deyil ki, indiye qeder kend adlarında «Cinli» forması mövcuddur. Erken orta esrler ermeni müellifleri yazırdılar ki, III esrin ortalarında Çin Türküstanından Mamiqun (ermeni qaynaqlarında bu ad qısaldılmış şekilde «Mamik» kimidir) ve Qonaq adlı iki elbeyin başçılığı altında bir tayfa evvelce İrana gelmiş, lakin sasani şahı türklerle münasibetleri keskinleşdirmekden çekinerek onu Ermeniyeye göndermişdi. Ermeniyede xristian dini yayıldıqdan sonra cinliler de qatı xristian oldular. Ona gö¬re de bu tayfadan çıxmış serkerdelerin çoxu xristian menşeli (İncilden götürülme) adları daşıyırdılar. Elin başçısı Mamiqu-nun adı qedim türk dilinde qun-«knyaz» sözünden ibaretdir. Atillanın oğlu Edequn kimi adlar da bu qebildendir. Ermeniyede herbi işler Mamiqunlar neslinin nümayendelerinin elinde idi. IV esrden 775-ci iledek bütün Ermeniye serkerdeleri bu tayfadan olmuşdular. Tarixçi-salnameçi Favst Büzend mamikonianları bütün Ermeniye ordusunun başçıları adlandırır (2). Bu serkerdelerin adları içerisinde Vaçe, Artavaz, Amayak, Vasak, Vaqan ve Manvel adları qedim türkcedir.

Meselen, Vasak Mamikonianın adı qedim türk dilindeki basak — «ox ucu», «nize» sözündendir. Bu ad erken orta esrlerde Qerbi Türk xaqanlığının serkerdesi Vaxanın adı ile eynidir. Ermeni alimi Nalbendyan yazırdı ki, «Ermeni müellifi Yegişenin (410¬475) «Vardan ve Ermeniye müharibesi haqqında» eseri mey¬dana çıxandan sonra Vasak adı «xain», «dönük», «satqın» söz¬lerinin sinonimine çevrilmiş ve bizim günleredek gelib çatmışdır» (3). Nalbendyanın bu fikri bir daha tesdiq edir ki, er¬meni tarixçisi de Vasaka yad münasibet beslemişdir.

Artavaz sözü arda (şux, gümrah) ve baş (başçı) söz¬lerinin birleşmesinden ibaretdir. Amayak ise türk dillerinde amaq, amak (qıvraq, xoş tebietli, celd, yaxşı ehval ruhiyyeli) menasındadır (4).

Ermeni tarixçisi Favst Büzend yazırdı ki, Arşak süla¬lesinden hökmdar olan Varazdat (374-380) daxili çekiş¬melerle elaqedar Romaya qaçdıqda ölkenin başında Manvel Mamikonyan dururdu. Varazdatın oğlu Pap Manvelin qardaşı Muşeli öldüren zaman Manvel ona demişdi: «Biz (yeni cinliler) sizin qullarınız deyilik, sizinle yoldaşıq ve hetta sizden yüksekdeyik. Bele ki, bizim ecdadlarımız cinlilerin ölkesinin (Çin Türküstanı nezerde tutulur) hökmdarları ol¬muşlar ve qardaşlar arasında yaranmış çekişme neticesinde bir daha qan tökülmesine yol vermemek üçün oradan (yeni Çin Türküstanından) uzaqlaşmışıq ki, dincliye nail olaq ve gelib burada (yeni Ermeniyede) meskunlaşmışıq» (5).

387-ci ilde Arşaklar sülalesinin hakimiyyeti bitdikden sonra Ermeniye erazisinde ara-sıra fars merzbanları (canişinleri) istisna olmaqla hakimiyyet Mamiqun serkerdelerine mensub olmuşdur. Mamiqunlar Ermeniye adlandırılan bölgeni öz vetenleri sayırdılar. Bele ki, 364-368-ci illerde eslen hay-lardan olan ve Romaya aid Arminide yaşayan bir naharar Sasani şahı II Şapurla birlikde indiki Ermenistan erazisine basqın ederek Artaşad, Valarşabad, Yervandaşad ve Zarişad şeherle¬rini dağıtmış, tacirleri ve senetkarları esir tutub aparmışdı. Bu¬nu qedim ermeni müellifinin özü yazır (6).
Mamiqunlar sasanilerin Ermeniyeye qarşı istilaçılıq siyasetinin eleyhine idiler. Göründüyü kimi, «Böyük Ermeniye»nin tarixi «fütuhatı» beledir. Ermenileri hemişe öz siya¬setlerinde bir alete çeviren bizans ve sasani hökmdarları, yeri geldikce onlara qarşı birge tedbirlerden de çekinmemişler. Meselen, Bizans imperatoru gizli olaraq II Yezdigerdi (438¬457) xeberdar etmişdi ki, ermeniler üsyana (451-ci ilde) hazırlaşırlar. Nalbendyan yazırdı ki, sasani hökmdarı bu xeber-den sonra 200 minlik ordu ve çoxsaylı döyüş fillerile Ermeniyeye hücum etdi.

Bizans imperatoru I Yustinian (527-565) Mamiqunlar-dan Amazasp Mamiqunu (532-535) Arminiye hakim teyin etmişdi. Bizans hakim daireleri esl «haylara» inanmır, on¬lara ikrah hissile yanaşırdılar. Ermenilere Bizans erazisinde qeyri-sabitlik amilinin daşıyıcıları, fitne-fesad, qarışıqlıq tö¬reden xeyanetkar ünsürler kimi baxırdılar. Bunu görkemli ermeni tarixçisi H. Adons da tesdiq edirdi. O yazırdı: «Bele qiymetli bir melumat var ki, Yustinianın yaxın xeleflerin-den biri, ermeni nahararlığı ve onların ordusunun ünvanına İran hökmdarına ittihamedici mektub gönderib, öz aramızdır imperator yazıb ha, ermeniler etibarsız ve imansız xalqdır, bizim aramızda yaşayırlar ve ara qarışdırırlar. Gelin şertleşek, men özümünküleri (yeni bizans erazisindeki ermeni¬leri — A.M.) toplayıb gönderim Trakiyaya, sizse özününk-leri (yeni sasani erazisindeki ermenileri — A.M.) toplayıb emr edin aparsınlar şerqe. Eger onlar orada ölerlerse, onda düşmenler öler, eger öldürerlerse, onda bizim düşmenlerimizi öldürerler ve biz de eminamanlıqda yaşayarıq»(7).

Ele buradan aydın olur ki, ermenilerin ikinci vetenden evvelkine ve şerqe — Azerbaycan torpaqları hesabına yaradılmış bugünkü üçüncü «vetene» doğru sürgün olunmala¬rına yeni eranın VI esrinden teşebbüs edilmişdir. H. Adons öz xalqını alçaldan bir melumatı qiymetli adlandırmaqla, hem de açıb göstermek istemişdir ki, imperatorlar üçün eynidir, ermeni öldü düşmen öldü, şerqdeki öldü düşmen öldü, teki onlar eminamanlıqda yaşasınlar.

571-ci ilde indiki Ermenistan erazisinde hakimiyyet Var¬dan Mamiquna mensub idi (ermeni menbelerinde o «Qırmızı Vardan» adlanır). Ermeni menbelerinde qeyd olunurdu ki, Vardan albanların herbi yardımı ile Dvin şeherini tutub hakimiyyete keçmişdi.

Maraqlıdır ki, ermeni tarixçileri Mamiqun serkerdeleri baresinde çox yazmaqdan çekinirler. Bu serkerdeler Ermeniye uğrunda canlarından keçseler de, qürurlarını saxlayır ve özlerini Arşak sülalesinden üstün sayırdılar. Tesadüfi deyildi ki, ermeni alimi Yüzbaşyan yazırdı ki, «Vardan Mamikonyan xristianlıqdan üz döndermişdi» (8).

İran ve Bizans arasında müharibe (572-591) neticesin¬de imzalanmış 591-ci il müqavilesine göre II Xosrov erme¬niler yaşayan erazileri imperator Mavrikiye güzeşte getdi. İmperator ise öz növbesinde ermeni atlı destelerinden Bal¬kanlarda apardığı herbi emeliyyatlarda istifade etmek üçün ermenileri qerbe köçürdü (9). Ermeni tarixçisi Mikaelyan yazırdı ki, «mehz ermeniler, bezen könüllü qaydada, ancaq çox vaxtlar ise zorla bizanslılar terefinden demek olar ki, bütün imperiya hüdudlarında bir yerden başqa yere köçürülürdüler» (10).

Bizans hakimiyyeti altında ermeniler özlerinin qara gün¬lerini yaşayırdılar. Bele bir veziyyeti qeleme alan Urfalı Ma¬teos yazırdı ki, «ermeni xalqı zülm-esaret altında qalmışdı. Bütün memleketimiz qan içinde idi. Bu qanlar vetenimizin bir ucundan o biri ucunadek derya kimi aşıb-daşırdı».

Ermenilerin özge torpaqlarına erazi iddialarında erme¬ni kilsesi hemişe ön sıralarda durmuşdur. 451-ci ilde Xalkedon kilse meclisinin qerarına esasen Ermeniyede xristianlıq qriqoryan mezhebi formasını aldı. 554-cü ilde ise Dvin kilse meclisinin qerarı ile ermeni kilsesi tamamile Bizans (Kappadokiya) kilsesinden ayrıldı. Nalbendyanın fikrince, kilse¬nin ayrılmasına sebeb bizanslılar ve sasaniler terefinden yeridilen assimilyasiya siyaseti olmuşdur (11). VI esrde Roma kilsesinden ayrılan ermeniler ise Qüdsde yeni bir patriarxlıq yaratdılar.

Sonralar Dvinde toplaşmış ermeni yepiskopları ve naxararlarının katolikos Nerses ve işxan Teodoros Rştuni başda olmaqla keçirilen yığıncağında bizanslılar ermenileri dile tutmağa çalışırdılar ki, onlar yunan kilsesinin diofizit telimini qebul etsinler. Sebeos yazırdı ki, ermeniler bizanslılara xatırladırdılar ki, sasaniler dövründe de müxtelif dini mübahiseler olmuşdu, amma hemişe ermeni kilsesinin telimi qalib gelmişdi. Ermeni yepiskopları qeyd edirdiler ki, onlar xristian Bizansından daha çox dostluq münasibetleri gözleyirdiler, neinki zerdüşt İranından (12). Belelikle, Teodor Rştuni Bizans ile elaqeleri qırdı ve ereb xilafetinin qoltuğuna sığınmaq haqqında düşünmeye başladı.
Qeyd edek ki, VI esrden başlayaraq bizim günleredek her bir ermeni ailesi kilse fonduna iane şeklinde müeyyen «üzvlük haqqı» ödemişdir. Bu qayda bezen zorakılıqla müşa-yiet olunurdu. Tesadüfi deyil ki, bu vesait ermenilerin özge torpaqlar uğrunda mübarizesine hemişe maddi destek rolunu oynamışdır.

Zaur. · 02.09.2009, 22:21

4. Ermeni etnosu bizans-ereb münasibetleri sisteminde

629-cu ilde Bizans imperiyası sasanilere qarşı qalibiyyetli müharibede bütün Ermeniye vilayetini ele keçirdi. Lakin onun bu işğalı uzun sürmedi. Bele ki, 639-cu ilde ereb islam ordusu Bizans istiqametinde herekete başladı. Lakin orduda başlamış veba xesteliyi üzünden ölenler çox olduğuna göre hücum dayandırıldı. Buna baxmayaraq, er¬meni ehalisinin yaşadığı erazilerin xeyli hissesi ereblerin eline keçdi. Erebler 642-ci ilde Dvini ele keçirdiler.
Ereb xilafetinde ermenilerin tehlükesizliyi, eminamanlığı islam dini normalarına uyğun olaraq qorunub saxlanıldı. Ermeni tarixçisi Yüzbaşyan yazırdı ki, «Bizansın hakimiyyeti altına düşen ermeniler tezyiqler neticesinde yaşadıqları erazilerden sıxışdırılaraq yerlerini şerqe ve şimala doğru deyişmişdiler. Xristian bizanslılardan ferqli olaraq, ereblerin hakimiyyeti altına düşmüş ermeniler müselman hakimiyyetinin himayesi altında öz dövletçiliyini dirçeltmeye imkan tapmışdılar» (1). Lakin burada ermeni müellifi «dövletçiliyin dirçeldilmesi» dedikde, yalnız ereb xilafetinin hakimiyyeti altında ermenilerin bezi özünüidare hüqüqlarının saxlanılmasını nezerde tutmuşdu. Bunu erme¬nilerin tarixinin görkemli tedqiqatçısı ve bilicisi alman şerqşünas-tarixçisi Erix Fayql da tesdiq edir. O, özünün qeleme aldığı «Soyqırımı haqqında efsane» adlı kitabında haqlı olaraq bele bir neticeye gelir ki, «özlerinin bütün çetin tarixi boyu Şerqi Anadolu erazilerindeki ermeni icmaları heç vaxt satraplıqdan ve yarımmüsteqil knyazlıqdan yuxarı qalxa bilmemişler» (2).

Qeyd edek ki, ereb işğalları erefesinde, VI esrin sonu VII esrin evvellerinde Alban ve gürcü kilseleri eyni zamanda Bizans kilsesinden xaçaçuranı (diofizitliyi) qebul etdiler. Ermeni kilsesi ise monofizit olaraq qaldı. Bele bir şeraitde, ereb xilafeti Qafqazda özünün esas reqibi olan Bizans ile mübarizede, ideoloji ayrılıqdan istifade ederek Albaniya ve diger dövletleri Bizansdan ayırmaq siyaseti yeridirdi. Xilafet yalnız monofizit xristianlara münasibetde loyal siyaset yeridirdi. Çünki onlardan Bizans eleyhine mübarizede istifade etmeye çalışırdı. Diofizitlere geldikde ise erebler onlara amansız münasibet besleyirdiler. Bu sebebe göre, erebler Albaniyanın suverenliyine son qoydular ve alban kilsesi VIII esrin evvellerinde hüquqi cehetden ermeni kilsesine tabe edildi.

Bunun başqa bir sebebi de vardı. Bele ki, ermeni katolikosu İlya albanların patriarxını ereb xilafetinin reqibi Bizans¬la elaqe saxlamaqda suçlayaraq, xilafeti ona qarşı çevirdi. Ne¬ticede xelife Ebdül Melik alban kilsesini leğv ederek xristian albanları ermeni kilsesine ve katolikosa tabe etdi. Bu dövrden etibaren ermeni kilsesi terefinden qedim alban medeniyyetinin sistemli şekilde mehv edilmesi prosesi başladı. Bu¬nu ermeni müellifi Ter-Qriqoryan da tesdiq edir. O yazırdı ki, «Musa Kaqanvatsinin (alban tarixçisi) eseri bize qeder olduğu kimi gelib çatmayıb. Onu tercüme edib üzünü köçüren ermeni rahibleri ermeni katolikoslarının gösterişile köçürme zamanı bile-bile metnde çoxlu tehriflere yol vermişdiler» (3).

Lakin xelife Yezidin qısa süren hakimiyyetinden sonra memleketde qarışıqlıq baş verdi ve bundan istifade eden Bizans imperatoru öz qoşunu ile ermeniye vilayetine soxuldu. O, er¬menilerden Bizansa tabe olmaları haqqında and içmelerini teleb etmişdi. Lakin ermeniler islamın onların din ve mezheblerine qarışmadığını, xristian dini ayinlerini ve merasimlerini serbest yerine yetirdiklerini gözönüne alaraq Bizansın teklifine bele cavab vermişdiler ki, bizanslılara ne vaxt tabe olmuşuqsa, pis günlerimizde ehemiyyetsiz bir yardımdan başqa bir şey görme¬dik. İtaetimiz bir çox kereler heqaretle qarşılandı. Bizi, haqqımızdı himayelerini esirgemeyen bugünkü sahiblerimizin (yeni ereb müselmanlarının) öhdesine buraxın.

Sonra iş, o yere gelib çatmışdı ki, katolikos III Şihak, er¬menilerin Bizans tehlükesinden qorunmasını ereb xelifesinden xahiş etmek meqsedile onun yanına yollanmışdı. Lakin o, Harranda xestelenmiş, öleceyini başa düşüb, sözlerinin bir kağıza yazılaraq ovcunun içine qoyulmasını vesiyyet etmişdi. Bunu eşiden İraq valisi Mehemmed Ukbe ise ermenilerin müracietini qebul ve himaye etmişdi. Ermeni tarixçisi Y.A.Manandyan yazırdı ki, «Vardan tarixinde müselman emirlerinin ermeni kilsesine ve xristian ehaliye dözümlü münasibetine dair aydın melumat var» (4).

X esredek ermeniye vilayeti Bizans ile yanaşı Xilafet üçün de qul elde etmeyin başlıca menbelerinden biri hesab olunurdu. Ermeniler qul tebietine malik olsalar da, o qeder de öz ağalarını razı salmırdılar. Tanınmış alman alimi Adam Mets yazırdı ki, «ermeniler ağlar içerisinde en pis qullardır, onlar zerif qametli, amma eybecer ayaqlara malikdirler, abır-heya-ları yoxdur, oğurluqları çox yayılmışdır, onların xasiyyeti, on¬ların dilleri kobuddur. eger sen qul-ermenini heç olmazsa bir saat işsiz qoysan, o vaxt onun tebieti derhal onu pis işlere sürükleyecekdir. O deyenek altında ve qorxudan yaxşı işleyir. Eger sen onun tenbellik etdiyini görsen, bu ümumiyyetle yorğunluqdan deyil, yalnız ona zövq vermesinden ireli gelir. O vaxt deyeneyi götürmek, onu köteklemek ve istediyin işi ona gördürmeye mecbur etmelisen» (5).

Ermenilerin tarixen qul tebietine malik olmalarını qabaqcıl rus ziyalıları ve yazarları da bu etnosla tanışlıqdan sonra etiraf etmeli olmuşlar. Görkemli rus şairi A.S.Puşkin bu mesele ile elaqedar olaraq demişdir: «Sen oğrusan, sen qulsan, sen ermenisen!»

V-VIII esrlerde indiki Ermenistan erazisinde yaşayan türksoylu tayfaların bir hissesinin xristian dinini qebul etme¬leri onların ve Arsaq (Er-Sak türkce sak adamların yaşadığı yer anlamındadır) vilayetinde yaşayan xristian albanların er¬meni kilsesinin tesiri altında dini ayinleri ermeni dilinde icra etmeleri ve ermeni elifbasından istifade etmek mecburiyyetinde qalmaları ile elaqedar olaraq onların bir hissesi tedricen ermeni kilsesinin güclü tesirine meruz qaldı.

Ermeni keşişleri, qriqoryan kilsesi ereb istilasından sonra Ermeniye vilayeti erazisindeki qeyri-ermeni xristian ehalisinin ve hetta xristian albanların ermenileşdirilmesi istiqametinde fealiyyetini güclendirdi. Lakin XIX esrin ortalarınadek alban kilsesi öz mövqelerini qoruyub saxlaya bilmişdi.

Zaur. · 02.09.2009, 22:27

4. Ermeni etnosu bizans-ereb münasibetleri sisteminde

629-cu ilde Bizans imperiyası sasanilere qarşı qalibiyyetli müharibede bütün Ermeniye vilayetini ele keçirdi. Lakin onun bu işğalı uzun sürmedi. Bele ki, 639-cu ilde ereb islam ordusu Bizans istiqametinde herekete başladı. Lakin orduda başlamış veba xesteliyi üzünden ölenler çox olduğuna göre hücum dayandırıldı. Buna baxmayaraq, er¬meni ehalisinin yaşadığı erazilerin xeyli hissesi ereblerin eline keçdi. Erebler 642-ci ilde Dvini ele keçirdiler.
Ereb xilafetinde ermenilerin tehlükesizliyi, eminamanlığı islam dini normalarına uyğun olaraq qorunub saxlanıldı. Ermeni tarixçisi Yüzbaşyan yazırdı ki, «Bizansın hakimiyyeti altına düşen ermeniler tezyiqler neticesinde yaşadıqları erazilerden sıxışdırılaraq yerlerini şerqe ve şimala doğru deyişmişdiler. Xristian bizanslılardan ferqli olaraq, ereblerin hakimiyyeti altına düşmüş ermeniler müselman hakimiyyetinin himayesi altında öz dövletçiliyini dirçeltmeye imkan tapmışdılar» (1). Lakin burada ermeni müellifi «dövletçiliyin dirçeldilmesi» dedikde, yalnız ereb xilafetinin hakimiyyeti altında ermenilerin bezi özünüidare hüqüqlarının saxlanılmasını nezerde tutmuşdu. Bunu erme¬nilerin tarixinin görkemli tedqiqatçısı ve bilicisi alman şerqşünas-tarixçisi Erix Fayql da tesdiq edir. O, özünün qeleme aldığı «Soyqırımı haqqında efsane» adlı kitabında haqlı olaraq bele bir neticeye gelir ki, «özlerinin bütün çetin tarixi boyu Şerqi Anadolu erazilerindeki ermeni icmaları heç vaxt satraplıqdan ve yarımmüsteqil knyazlıqdan yuxarı qalxa bilmemişler» (2).

Qeyd edek ki, ereb işğalları erefesinde, VI esrin sonu VII esrin evvellerinde Alban ve gürcü kilseleri eyni zamanda Bizans kilsesinden xaçaçuranı (diofizitliyi) qebul etdiler. Ermeni kilsesi ise monofizit olaraq qaldı. Bele bir şeraitde, ereb xilafeti Qafqazda özünün esas reqibi olan Bizans ile mübarizede, ideoloji ayrılıqdan istifade ederek Albaniya ve diger dövletleri Bizansdan ayırmaq siyaseti yeridirdi. Xilafet yalnız monofizit xristianlara münasibetde loyal siyaset yeridirdi. Çünki onlardan Bizans eleyhine mübarizede istifade etmeye çalışırdı. Diofizitlere geldikde ise erebler onlara amansız münasibet besleyirdiler. Bu sebebe göre, erebler Albaniyanın suverenliyine son qoydular ve alban kilsesi VIII esrin evvellerinde hüquqi cehetden ermeni kilsesine tabe edildi.

Bunun başqa bir sebebi de vardı. Bele ki, ermeni katolikosu İlya albanların patriarxını ereb xilafetinin reqibi Bizans¬la elaqe saxlamaqda suçlayaraq, xilafeti ona qarşı çevirdi. Ne¬ticede xelife Ebdül Melik alban kilsesini leğv ederek xristian albanları ermeni kilsesine ve katolikosa tabe etdi. Bu dövrden etibaren ermeni kilsesi terefinden qedim alban medeniyyetinin sistemli şekilde mehv edilmesi prosesi başladı. Bu¬nu ermeni müellifi Ter-Qriqoryan da tesdiq edir. O yazırdı ki, «Musa Kaqanvatsinin (alban tarixçisi) eseri bize qeder olduğu kimi gelib çatmayıb. Onu tercüme edib üzünü köçüren ermeni rahibleri ermeni katolikoslarının gösterişile köçürme zamanı bile-bile metnde çoxlu tehriflere yol vermişdiler» (3).

Lakin xelife Yezidin qısa süren hakimiyyetinden sonra memleketde qarışıqlıq baş verdi ve bundan istifade eden Bizans imperatoru öz qoşunu ile ermeniye vilayetine soxuldu. O, er¬menilerden Bizansa tabe olmaları haqqında and içmelerini teleb etmişdi. Lakin ermeniler islamın onların din ve mezheblerine qarışmadığını, xristian dini ayinlerini ve merasimlerini serbest yerine yetirdiklerini gözönüne alaraq Bizansın teklifine bele cavab vermişdiler ki, bizanslılara ne vaxt tabe olmuşuqsa, pis günlerimizde ehemiyyetsiz bir yardımdan başqa bir şey görme¬dik. İtaetimiz bir çox kereler heqaretle qarşılandı. Bizi, haqqımızdı himayelerini esirgemeyen bugünkü sahiblerimizin (yeni ereb müselmanlarının) öhdesine buraxın.

Sonra iş, o yere gelib çatmışdı ki, katolikos III Şihak, er¬menilerin Bizans tehlükesinden qorunmasını ereb xelifesinden xahiş etmek meqsedile onun yanına yollanmışdı. Lakin o, Harranda xestelenmiş, öleceyini başa düşüb, sözlerinin bir kağıza yazılaraq ovcunun içine qoyulmasını vesiyyet etmişdi. Bunu eşiden İraq valisi Mehemmed Ukbe ise ermenilerin müracietini qebul ve himaye etmişdi. Ermeni tarixçisi Y.A.Manandyan yazırdı ki, «Vardan tarixinde müselman emirlerinin ermeni kilsesine ve xristian ehaliye dözümlü münasibetine dair aydın melumat var» (4).

X esredek ermeniye vilayeti Bizans ile yanaşı Xilafet üçün de qul elde etmeyin başlıca menbelerinden biri hesab olunurdu. Ermeniler qul tebietine malik olsalar da, o qeder de öz ağalarını razı salmırdılar. Tanınmış alman alimi Adam Mets yazırdı ki, «ermeniler ağlar içerisinde en pis qullardır, onlar zerif qametli, amma eybecer ayaqlara malikdirler, abır-heya-ları yoxdur, oğurluqları çox yayılmışdır, onların xasiyyeti, on¬ların dilleri kobuddur. eger sen qul-ermenini heç olmazsa bir saat işsiz qoysan, o vaxt onun tebieti derhal onu pis işlere sürükleyecekdir. O deyenek altında ve qorxudan yaxşı işleyir. Eger sen onun tenbellik etdiyini görsen, bu ümumiyyetle yorğunluqdan deyil, yalnız ona zövq vermesinden ireli gelir. O vaxt deyeneyi götürmek, onu köteklemek ve istediyin işi ona gördürmeye mecbur etmelisen» (5).

Ermenilerin tarixen qul tebietine malik olmalarını qabaqcıl rus ziyalıları ve yazarları da bu etnosla tanışlıqdan sonra etiraf etmeli olmuşlar. Görkemli rus şairi A.S.Puşkin bu mesele ile elaqedar olaraq demişdir: «Sen oğrusan, sen qulsan, sen ermenisen!»

V-VIII esrlerde indiki Ermenistan erazisinde yaşayan türksoylu tayfaların bir hissesinin xristian dinini qebul etme¬leri onların ve Arsaq (Er-Sak türkce sak adamların yaşadığı yer anlamındadır) vilayetinde yaşayan xristian albanların er¬meni kilsesinin tesiri altında dini ayinleri ermeni dilinde icra etmeleri ve ermeni elifbasından istifade etmek mecburiyyetinde qalmaları ile elaqedar olaraq onların bir hissesi tedricen ermeni kilsesinin güclü tesirine meruz qaldı.

Ermeni keşişleri, qriqoryan kilsesi ereb istilasından sonra Ermeniye vilayeti erazisindeki qeyri-ermeni xristian ehalisinin ve hetta xristian albanların ermenileşdirilmesi istiqametinde fealiyyetini güclendirdi. Lakin XIX esrin ortalarınadek alban kilsesi öz mövqelerini qoruyub saxlaya bilmişdi.

Поиск по этому блогу

МОЯ РОДНАЯ ГРАНИЦА

ERMENİLERİN GERÇEK TARİXİ

Комментарии

Отправить комментарий

Популярные сообщения из этого блога

Глава четвертая Служба пограничных нарядов

Наставление по охране государственной границы (пограничный наряд)

Глава вторая Основы охраны государственной границы пограничными нарядами