Ermənistan dövlətinin əzəli Azərbaycan torpaqlarında yaradılması
..."Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyasından
ruhlanan erməni qəsbkarları 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı
açıq şəkildə geniş miqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçirdilər.
Ermənilərin Bakıdan başlanan vəhşilikləri Azərbaycanı və indiki
Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan kəndlərini əhatə etdi...
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər Əliyevin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” 26 mart 1998-ci
il tarixli fərmanından
Ermənistan dövlətinin əzəli Azərbaycan torpaqlarında yaradılması
Ermənilərin yaşadığı ərazi və onların
mənşəyi məsələsi haqqında çox dolaşıq və müxtəlif mülahizələr mövcuddur.
Bunları ermənilərin özləri bilərəkdən və məqsədli şəkildə irəli
sürürlər. Qədim ermənilər özlərinə erməni yox, hay demişlər. Həmin
ermənilər indiki ermənilər deyil. Bununla əlaqədar İ. Şopen yazırdı ki,
iranlılarla farslar, yunanlılarla ellinlər eyni olmadığı kimi,
ermənilərlə haylar da eyni köklü xalq deyil. “Erməni” etnonimi
ermənilərin özünü adlandırması olan “hay” etnonimi ilə üst-üstə düşmür.
İndiki ermənilər nə hay, nə də ərman deyillər. Tədqiqatçılara görə
Balkanlardan gəlmə olan friq tayfalarının bir qolu olan indiki ermənilər
Arme və Hayasa əyalətlərinə gəlib məskunlaşmışlar. Herodota görə,
Balkanlarda yaşayan friqlər skiflərin təzyiqi altında Kiçik Asiyaya,
Hetlər ölkəsinə köçdülər Burada hetlər onları hayasa adlandırdılar.
Q. Melikişvili Hayas əyalətindən bəhs edərkən göstərir ki, hələlik
anlaşılmayan hay tərkibi və -as şəkilçisi Türkiyənin Anadolu bölgəsində
yaşayan hind-avropa mənşəli Luvi dilindədir və armanlarla heç bir
əlaqəsi yoxdur. Erməni tarixçisi Q. Kapansyan yazır ki, arim adlanan
hind-avropa tayfası Balkanlardan Kiçik Asiyanın Hetlər ölkəsinə
yerləşdilər, sonra isə e.ə. VII-VI əsrlərdə Ərmən yaylasına köçərək
ərmən adlandılar. Friqlərin bir qolunu guya “arim” adlanması və “erməni”
sözünün həmin “arim” sözündən yaranması fikrini İ. Dyakonov rədd edir.
Deməli, haylardan xeyli əvvəl Arman yaylası var idi. “Hay” əyaləti isə
ermənilərin indiki ərazilərindən xeyli uzaqda, Qərbi Fəratın yuxarı
axarında idi.
İndi bütün dünya xalqlarında işlənən
“erməni” adı mənşəcə yalnız özünü “hay” adlandıranlara şamil oluna bilən
etnik ad deyil. Qədimdə “Armina” və “Armini” adları həm Arme
əyalətinin, həm də əyalətdə yaşayanların adlarını ifadə edirdi.
Deməli, armi kökünün haylarla heç bir əlaqəsi yoxdur və bu ideya erməni tarixçilərinin uydurmasıdır.
Arminlərin yaşadığı Arminiya ölkəsinin
adını ilk dəfə İran şahı I Daranın kitabələrində rast gəlinir ki, bunun
da bugünkü ermənilərə aidiyyəti yoxdur. Hayların əcdadları Balkanlardan
qovulduqdan sonra Mesopotamiyaya gəlib çıxmış və az sonra o dövrdə
tənəzzülə uğramış Urartu dövlətinin ərazisində peyda olmuşlar. E.ə. VII
əsrdən başlayaraq yerli xalqların və bura gələn yeni etnik qrupların
qatışması nəticəsində e.ə. III əsrdə özünə “hay” etnonimi götürmüş yeni
etnos formalaşmağa başladı. Lakin yunanlar onlara yerləşdikləri Arminiya
coğrafi ərazisinə uyğun ad verdilər – “ermənilər”.
İ. Dyakonov yazır ki, haylar heç vaxt
özlərinə “erməni” deməmişlər. Ona görə ki, “erməni” adı “hay”lara bir
hissəsi Arminidə, sonra Ərməniyədə yaşadıqlarına görə kənardan verilmiş
ümumiləşdirici addır. Deməli, “Armin” adı “Armeniya” formasını kəsb
etmiş və başqa dillərə də yayılaraq həmin dillərdə “hay” adlananlar üçün
etnik ada çevrilmişdir.
Erməni alimləri həm yaşadıqları coğrafi
ərazini, həm də mənşələrini saxtalaşdırırlar. Onlar sübut etməyə
çalışırlar ki, ermənilərin mənşəyi Türkiyə və Cənubi Qafqazdır, Urartu
isə qədim erməni dövlətidir.
Reallığı qəbul edən tarixçilər, hətta
erməni tədqiqatçılarından bəziləri bunun düzgün olmadığını göstərirlər.
M. Abekyan yazır ki, ermənilərin mənşəyi kimdir, haradan və hansı yolla
bura gəliblər, erməni olara qədər kim olublar, kimlərlə əlaqə
saxlayıblar, onların əcdadlarına və dillərinə kimlər təsir edib, bəlli
deyil. Bu gün bizim əlimizdə bütün bunları təsdiq edən həqiqi və dəqiq
heç bir məlumat yoxdur. Başqa bir erməni tarixçisi olan Q. Kerovpyan
yazır ki, XIX əsrdən bu günə qədər bütün Hind-Avropa tədqiqatçıları
təsdiq edir ki, hind-avropa mənşəli köçəri ermənilər bu ərazilərə
gələrək yerli xalqlarla qaynayıb qarışmışlar. B. İşxanyan göstərir ki,
ermənilərin həqiqi vətəni qədim-tarixi böyük Ermənistan Kiçik Asiyadır,
yəni Rusiya hüdudlarından kənardadır və ermənilər Zaqafqaziyada (başlıca
olaraq İrəvan quberniyasında) bəzi xalis erməni əyalətlərindən başqa
Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrində yalnız son əsrlərdə
məskunlaşmışlar.
Artıq bu məlumdur ki, ermənilər
kimmerlər tərəfindən Balkanlardan Kiçik Asiya ərazilərinə, Dəclə və
Fərat çaylarının yuxarılarına sıxışdırılmış muşk tayfalarının dili ilə
yerli xalqların – akkadların, hettlərin, luviyalıların, urartların,
aysorların, midiyalıların, farsların, parfiyalıların, türklərin və s.
dillərinin birləşməsidir. Yəni, ermənilər-xalqlarının konqlomeratıdır,
onların dili isə kombinasiyadır (6). Ermənilərin tərkibində
assimilyasiyaya uğramış və mənşəyi ilə fərqlənən xeyli etnik qrup mövcud
olmuşdur. Elə buna görə ermənilərin 16 antropoloji tipə bölünməsi
təsadüfi deyildir. Ermənilərin etnik və antropoloji baxımdan tam və
inandırıcı təsnifi yoxdur. Bir sıra mənbələrdə rast gəlinən məlumatlar
mənbə müxtəlifliyinin şəxsi müşahidələrinə və özlərindən əvvəl yazılmış
əsərlərdən alınan məlumatlara əsaslanır. Verilən məlumatlarda bir
həqiqət və bənzərlik var: erməniləri eyni bölgədə yaşayan digər
xalqlardan ayırmaq çətindir. Bunun başlıca səbəbi bölgənin bir keçid
yeri olması, bir çox xalqların buradan gəlib-getməsi və onların bir
qisminin buralarda yerləşib bir-birilə qarışmasıdır. “Erməni” sözü
sonradan ortaya çıxaraq müəyyən bölgəyə verilmiş coğrafi addır. Bu,
coğrafi bölgədə yaşayan və müxtəlif irqdən olan insanların hamısına
verilmiş bir addır. Erməni dili isə bir çox xalqların, xüsusilə
aysorların, iranlıların, parfiyalıların və yunanların dillərinin təsiri
altında yaranmışdır.
Tarixi faktlar sübut edir ki, hazırkı
Ermənistan deyilən dövlətin ərazisi əzəli Azərbaycan torpaqlarıdır. Heç
bir tarixçi, obyektiv tədqiqatçı bunu inkar edə bilməz. Ermənilərin
Azərbaycan ərazilərinə və bütövlükdə Cənubi Qafqaza gəlmə olduğunu, çar
Rusiyasının Qafqazda istilaçılıq siyasətinin genişləndiyi vaxtlarda bu
ərazidə ermənilərin dövlət qurumunun olmaması tarixçilər tərəfindən
dəfələrlə sübuta yetirilmişdir. Azərbaycan tarixçilərinin ortaya
çıxardığı dəlillər də indiki Ermənistan ərazisinin tarixi Azərbaycan
torpaqları olduğunu sübut edir.
Yuxarıda qeyd etmişik ki, ermənilər
Balkan yarımadasından, Kiçik Asiyaya, oradan isə Şərqi Anadoluya
miqrasiya etmişlər. Son miqrasiya e.ə. VI və IV əsrlərdə baş vermişdir.
Ermənilər tarix boyu heç bir vaxt davamlı və müstəqil dövlətə malik
olmamışlar. “Erməni krallıqları və bəylikləri ərazidəki böyük
dövlətlərdən asılı və ya yarımasılı halında yaşamışdır. 15 vilayətdən
ibarət bölgələr “Böyük Ermənistan”, 3 vilayətdən ibarət bölgələr isə
“Kiçik Ermənistan” adı ilə tanınmışdı. Bunlar siyasi ərazi yox, coğrafi
ərazi kimi məlum idi.
Erməni tarixi haqqında müxtəlif
rəvayətlər uydurulmuş və burada Hayk sülaləsinin (e.ə. 2350-e.ə. 328),
Partiya dövrünün, İran idarəçilik dövrünün olduğunu əsaslandırmağa
çalışmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan müstəqil dövlət kimi çox
qısa müddətdə mövcud olmuşdur. Tarixdən məlumdur ki, ermənilərin
əcdadları hesab edilən qəbilənin yerləşdiyi ərazi sonralar Urartu
dövlətinin, Midiya və İran Əhəməni imperiyasınının süqutundan sonra
onların Yuxarı Fərat vadisində kiçik bir knyazlığı yaranmış və tədriclə
güclənən bu knyazlıq mənşəcə parfiyalı olan II Tiqranın (e.ə. 95-55)
hakimiyyətinin əvvəllərində qonşu ölkələrə işğalçı yürüşlər təşkil
edərək, qısa bir müddətdə öz ərazisini genişləndirə bilmişdir. Lakin
e.ə. 66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey II Tiqranın hərbi qüvvələrini
darmadağın etdikdən sonra, Kiçik Asiyanın şərqində mövcud olmuş erməni
knyazlığı müstəqil dövlət kimi tarix səhnəsindən silinmişdir.
Bu ərazidə indi ermənilər kimi tanınan
əhalinin yaşamasını bəyan etmək çox çətindir. Bu çarlığın ərazisində
müxtəlif qeyri-erməni etnosları yaşamışlar. Bu çarlığın 30 illik
mövcudluğu indiki ermənilərdə belə bir xülya yaradıb ki, onlar Tiqran
tərəfindən qısa müddətə işğal olunmuş həmin ərazilərin varisləridir.
S. Vims hesab edir ki, əslində heç vaxt müstəqil Ermənistan dövləti
olmayıb. Tarixdə “böyük Ermənistan” adlı dövlət mövcud olmayıb.
Ermənistan eramızın IV əsrinə kimi Roma tərəfindən idarə olunub. I-VI
əsrlərdə dəfələrlə Roma, İran və Bizans arasında bölünüb və erməni
şahları tərəfindən deyil, onlar tərəfindən idarə olunub.
Bütün sonrakı əsrlərdə, ta 1918-ci ilə
qədər o, digər dövlətlərdən – İran, Roma, Osmanlı, Rusiya
imperiyalarından ya vassal kimi, ya da tam asılı olmuşdur.
Ermənilərin yenidən siyasi səhnəyə
gəlməsi xristian dininin meydana gəlməsi və yayılması dövrünə təsadüf
edir. Xristianlığı qəbul etdikdən sonra vahid xristian kilsəsindən üz
döndərən ermənilər təriqətçi monofizitlərin tərəfinə keçdilər. Onlar
özlərinin əlahiddə qriqoryan kilsəsini yaratdılar. Qriqoryan kilsəsi
dövlətin olmadığı şəraitdə erməni icmalarının təkcə dini deyil, eyni
zamanda siyasi himayəçisi funksiyasını da öz üzərinə götürdü. Ermənilər
qriqoryan kilsəsinin rəhbərliyi ilə güclü xarici qüvvəyə sığınmaq yolunu
tutdular. Onlar Bizansa qarşı Ərəb xəlifələri ilə sövdələşməyə
girdilər. Qriqoryan kilsəsi “böyük Ermənistan”ı dirçəltmək üçün ilk dəfə
ərəb işğalları dövründə fəallaşdı. Qriqoryan kilsəsi Qafqaz
Albaniyasının qərb ərazisində yaşayan alban-xristian əhali arasında
qriqoryanlığı yaymağa başladı. Zaman keçdikcə qriqoryanlığı qəbul etmiş
alban-Azərbaycan tayfalarının erməniləşdirilməsinə başlandı. Nəticədə
qriqoryan kilsəsinin təsir dairəsi Cənubi Qafqaza doğru genişlənməyə
başladı.
Ermənilər IX əsrdə Qars və Ərzurum
ərazisində bizanslılarla onlar arasında bufer rolunu oynayacaq, paytaxtı
Ani şəhəri olan yarımmüstəqil Ermənistan knyazlığı yaradırlar. IX
əsrdən başlayaraq Ermənistan tədricən Bizans tərəfindən tutulur və
1045-ci ildə Erməni knyazlığı ləğv edilir. Bizans dövründən başlayaraq
ermənilərin səpələnməsi başlayır. Cənub-qərbi Qafqazda az sayda
erməninin peyda olmasını isə IX əsrdən başlayaraq ermənilərin müxtəlif
ölkələrdə yerləşdirilməsi ilə izah etmək olar.
1080-ci ildə Bizans dövlətinin
zəifləməsi Aralıq dənizinin Şimal-şərq sahilində Kilikiya erməni
knyazlığının yaranmasına səbəb oldu. 1375-ci ildə məmlüklər Kilikiyanı
öz imperiyalarına birləşdirdilər. Bu vaxtdan XX əsrədək ermənilərin öz
dövlətləri olmayıb və onlar müxtəlif dövlətlərin tərkibində yaşayıblar.
Beləliklə, Erməni dövləti qədim dövrdə
və erkən orta əsrlərdə Cənub Qafqazın ərazisində deyil, Van gölünün
ətrafında, Fərat çayının şərqində, sonradan isə Aralıq dənizinin
şimal-şərq sahilində mövcud olmuşdur.
Sonrakı dövrlərdə qriqoryan kilsəsi
Azərbaycan dövlətlərinə və Osmanlı imperiyasına sığındı. Zaman keçdikcə
ermənilər Osmanlı imperiyasından, Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarından
geniş imtiyazlar qazandılar və mövqelər ələ keçirdilər. Ermənilər XV
əsrin ortalarınadək Cənubi Qafqazda, demək olar ki, yaşamırdılar.
1441-ci ildə Qaraqoyunlu türk-Azərbaycan dövlətinin hökmdarı Cahan şah
erməni katolikosluğunun mərkəzini əhalisi tamamilə türklər olan İrəvan
yaxınlığındakı qədim alban monastırı olmuş Üzməzinə köçürdü. XVI-XVII
əsrlərdə Səfəvilərlə Osmanlı Türkiyəsi arasında uzun sürən müharibələr
ermənilərin öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq arzusuna təkan verdi.
1605-ci ildə I Şah Abbasın fərmanı ilə Səfəvi dövlətinin ərazisində
ermənilər üçün ərazilər ayrıldı. Ermənilər varlandıqca onların dövlət
yaratmaq iştahaları güclənirdi. Bunun üçün onlar özlərinə himayəçi
axtarırdı. Ermənilərin bir sıra Avropa ölkələrinə etdikləri müraciətlər
nəticəsiz qalmışdı. XVII əsrin ortalarında rus dövlətinin öz mövqelərini
möhkəmləndirilməsi erməni kilsəsinin diqqətini cəlb etməyə başladı.
Ermənilər gələcəkdə Rusiyanın hərtərəfli himayəsini qazanmaqdan ötrü
1659-cu ildə çar Aleksey Mixayloviçə qızıldan işlənmiş taxt hədiyyə
etdilər. Ermənilərin Rusiya ilə yaxınlaşması I Pyotrun dövründə daha da
sistemli şəkil aldı. Rusiya regionda başlıca rəqibləri olan Osmanlı və
Səfəvi imperiyalarını daxilindən zəiflətmək üçün erməni kartından
istifadə etdi. İlk növbədə erməniləri Azərbaycan ərazilərində
yerləşdirmək üçün göstəriş verdi. I Yekaterina ermənilərin yüksək
mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqında 1726-cı il fevralın
22-də fərman verdi. II Yekaterina Eçmiədzin katolukosu H. Argutinskinin
hazırladığı “Ararat krallığı” ideya-layihəsini dəstəklədi. Rus məmurları
və Dunaydakı rus qoşunlarının komandanı Q. Potyomkin ilə görüşən
İ. Arqutinski təkliflərinin reallaşdırılması istiqamətində fəaliyyətə
keçdi, “erməni dövləti” yaratmaq üçün əməli addımlar atdı. Lakin
müxtəlif səbəblərdən Azərbaycan ərazisində “erməni dövləti” yaratmaq
mümkün olmadı.
Ermənilər öz məkrli niyyətlərindən əl
çəkməmiş və XIX əsr boyu öz xidmətlərini çar Rusiyasına təqdim etmişlər.
Onlar Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal edilməsində fəal
rol oynamışlar. Ermənilərin bu xidmətləri müqabilində Rusiya imperatoru
I Nikolay İrəvan və Naxçıvan Xanlıqlarının ərazilərində “erməni
vilayəti” yaratdı. Bu müstəqil dövlət qurumu olmasa da, ermənilərin
gələcəkdə səfərbər olmalarına, təşkilatlanmalarına, iqtisadi-mədəni
tərəqqiyə yetişmələrinə ciddi təsir etdi. İkinci bir tərəfdən, çar
Rusiyası işğal etdiyi Şimali Azərbaycanın strateji bölgələrində
(Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Zəngəzur) erməniləri yerləşdirdi. Bununla
Rusiya Qacarlar İranı və Osmanlı dövlətinin sərhədləri boyunda “Xristian
kəməri” yaratdı. Nəticədə Cənubi Qafqazın sürətlə erməniləşdirilməsinə
təkan verildi. N. Şavrovun məlumatına görə XX əsrin əvvəlində Cənubi
Qafqazda yaşayan 1,3 milyon erməninin 1 milyondan çoxu Rusiya tərəfindən
buraya köçürülüb.
Burada bir cəhəti də qeyd etməyə
bilmərik. Çar Rusiyası Cənubi Qafqazın işğalınadək bu regionda Rusiyanın
himayəsində olan “erməni dövləti”nin yaradılmasında maraqlı idi. Lakin
Güney Qafqazın işğalından sonra bu ərazilərdə ermənilərə ayrıca dövlət
qurulmasına çar Rusiyası maraqlı deyildi. Çünki bu hal Rusiyanın
imperiya və böyük dövlətçilik siyasətinə zidd idi.
Osmanlı imperiyasını bölüşdürməyə çalışan Rusiya onun ərazisində “erməni dövləti” yaratmaqda maraqlı idi.
Çar II Nikolay Fransanın Rusiyadakı
səfiri P. Paleoloqla 1914-cü il noyabrın 21-dəki söhbətində qeyd etmişdi
ki, Anadoluda, təbii, ermənilərlə məşğul olacağam. Onları təkrar türk
boyunduruğu altında qoya bilmərəm… Onlara müstəqil bir rejim quracağam.
Rusiya hakim dairələri Balkanlarda və Şərqdə üstünlüyü ələ almaq üçün
erməni kartından istifadə edir və Osmanlı imperiyası ərazisində “Türkiyə
Ermənistanı” yaratmağı rədd edirdi.
Çar Rusiyasının siyasətini bolşevik
Rusiyası davam etdirdi. Cənubi Qafqazın bolşevikləşdirilməsi üçün
V. İ. Lenin S. Şaumyanı Qafqazın müvəqqəti fövqəladə komissarı təyin
etdi. 1917-ci ilin 29 dekabrında V. İ. Lenin 20 saylı dekret imzaladı.
Proletar rəhbəri “Türkiyə Ermənistanında” erməni dövlətinin yaranması
üçün hər cür tədbir və yardım barədə göstəriş verdi. Bu işi görməyi
erməni bolşevik S. Şaumyana həvalə etdi. Bu o zaman idi ki, ermənilər
Türkiyədə çox dəhşətli qırğınlar törətmişdilər və bu davam edirdi. Həmin
il martın 31-də isə S. Şaumyanın göstərişi ilə Bakıda və Azərbaycanın
bir çox bölgələrində bolşevik ermənilər Bakı Kommunasının ordusu ilə
birgə müsəlman əhalisinin soyqırımını törətmişdilər.
Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra
Cənubi Qafqazda üç respublika öz müstəqilliyini elan etdi. Bu dövlətlər
arasında Ararat Respublikası nə ərazisi, nədə ki, paytaxtı olan yeganə
respublika idi. Öz respublikalarını “Ararat” adlandıran ermənilər
vaxtilə çar Rusiyası tərəfindən köçürüldükləri türk torpaqlarına
iddialarını ortaya qoymuşdular. 1918-ci il mayın 28-də ermənilər
müstəqil dövlətin qurulmasını siyasi mərkəzləri olmadan bəyan
etmişdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti böyük dövlətlərin təzyiqi
altında qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanı və ona bitişik təxminən 9,5 min
kv. km ərazini ermənilərə güzəştə getməyə məcbur oldu. AXC Nazirlər
Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski güman edirdi ki, bununla ermənilərin
bütün ərazi iddiaları bitəcəkdir.
1920-ci ilin ortalarında Ararat
Respublikasının adım Erməni Respublikasına dəyişən daşnaklar bununla da
Kiçik Asiyada “vətənlərini” itirmələri ilə faktiki olaraq barışaraq
Qafqazda – Azərbaycan xanlıqlarının ərazisində uydurma “qədim erməni
tarixini” yazmağa başladılar. Məhz bu dövrdə ermənilərin “Qafqazın qədim
yerli əhalisi” olması barədə tarixi konsepsiya uyduruldu və bunun
ardınca Ermənistandakı Azərbaycan və bir çox digər müsəlman tarixi
abidələrinin kütləvi şəkildə məhvinə başlanıldı.
Beləliklə, 1918-ci ilin may ayında qədim
Azərbaycan ərazisində Erməni daşnak dövləti, 1920-ci il noyabrın 29-da
isə bolşeviklərin zor-gücü ilə “Ermənistan SSR” yaradıldı. Amerika alimi
Səmyuel Vimzin göstərdiyi kimi, “üç min ildən artıq bir müddətdə
dövlətçiliyi olmayan, indi isə erməni reallıqlarına deyil, yalnız erməni
iddialarına əsaslanaraq ermənilərin dövlət yaratmağa çalışması
nəticəsində müttəfiqlərin müstəqil Ermənistan yaratmaq qərarı qəribə
görünürdü”.
Yaradıldığı gündən Azərbaycana qarşı
ərazi iddiaları ilə çıxış edən Ermənistan havadarlarının köməyi ilə
ərazilərini xeyli genişləndirdi. Erməni daşnakları Azərbaycan
torpaqlarının hesabına ərazilərini 1920-ci ildə 29,8 min kv. km-ə
çatdırdı. Torpaq iştahası, onu müntəzəm qamarlama hərisliyi ermənilərin
gözlərini elə örtmüşdür ki, daşnaklar tarixin hər bir anından bu məkrli
siyasəti həyata keçirmək üçün çox hiyləgərliklə istifadə edirdilər. Belə
ki, 1920-ci ildə Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər mahalı, İrəvan
qəzasının Vedibasar mahalı və Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzası
Ermənistana verildi. Bununla yanaşı, 1920-ci ilin əvvəlində Qazax
qəzasının cənub hissəsi də Ermənistana bağışlandı və burada Dilican
qəzası yaradıldı. 1920-1923-cü illərdə Qazax qəzasından 379.984
desyatin, Zəngəzur qəzasından 405 min desyatin, Zəngəzur, Cavanşir və
Qazax qəzalarının sərhədlərində olan 150 min desyatin torpaq və otlaq
sahələri Ermənistana verildi. 1929-cu ildə Naxçıvan MSSR-in on yaşayış
məntəqəsini əhatə edən 657 kv. km ərazi Ermənistan SSR-ə verildi. Yenə
həmin ildə Zəngilan rayonunun üç kəndi Ermənistana verildi və burada
Mehri rayonu təşkil olundu, nəticədə Naxçıvanı Azərbaycandan ayıran
dəhliz yarandı. 1929-cu ildə Qazaxın 5 min hektar torpaq sahəsi,
Cəbrayıl qəzasının Nüvədi, Ernəzir və Tuğud kəndləri Ermənistana
verildi. Ərazi məsələlərinin birtərəfli, daşnak-bolşevik “həlli”
nəticəsində “mübahisəli” ərazilər ermənilərə verildi və bundan əlavə 11
min kv. km. ərazimiz Ermənistana bağışlandı. Buraya əsasən Zəngəzur
qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası və Göycə dairəsinin torpaqları daxil idi.
Beləliklə, həmin illərdə Azərbaycanın 27,6 min kv. km. ərazisi
itirildi.
Sonrakı illərdə də, ermənilərin torpaq
iddiaları davam etmiş, Azərbaycan ərazisinə hərbi müdaxilə etmiş və
torpaqlarımızın 20 faizi itirilmişdir. Erməni millətçiləri bu gün də
belə yeni ərazi iddiaları xülyası ilə yaşayırlar.
Qədim Azərbaycan torpaqlarında
dövlətlərini yaradan ermənilər bu ərazilərin köklü sakinlərini –
azərbaycanlıları öz tarixi ərazilərindən çıxarmış, onları
1918-1920,1948-1953 və 1988-1992-ci illərdə deportasiya etmişlər.
İsmayıl Hacıyev
«AMEA Naxçıvan Bölməsi. Xəbərlər.İctimai və humanitar elmlər seriyası».-2012.-№3.-Cild 8.-S.9-17.
Oxşar yazılar
1. İrəvanın ermənilərə güzəştə gedilməsi haqda qərar qəbul edilərkən yetərsay olmamışdır 2. Stalinin Ermənistanı Azərbaycanla Türkiyə arasına salmaq cəhdi 3. Ermənilər Hayasaya iddia edə bilərlərmi? 4. Orconikidzenin Azərbaycan torpaqları uğrunda məkrli mübarizəsi 5. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanovun V.Leninə məktub-teleqramı 6. A.Mikoyan “Böyük Ermənistan”ı cinayətkar ideya adlandırıb
Комментарии
Отправить комментарий